Мікола Трус: “Я думаю, што кожны беларускі аўтар — і з тых, хто жыў раней, і з тых, хто жыве сёння, — адназначна можа распісацца ў сваёй любові і прыязнасці да Максіма Багдановіча…”

Напярэдадні 125-гадовага юбілею Максіма Багдановіча гутарым з адным з найбольш дасведчаных у багдановічазнаўстве даследчыкам — кандыдатам філалагічных навук дацэнтам Міколам Трусам. Многія з яго думак, выказаных у гэтым інтэрв’ю, магчыма, пададуцца парадаксальнымі і нават спрэчнымі. Але яны, бясспрэчна, цікавыя і арыгінальныя. І, думаецца, пачуць іх будзе карысна для настаўнікаў.

— Мікола Валянцінавіч, як вы ў свой час прыйшлі да свайго Максіма Багдановіча? (А ў тым, што ён менавіта ваш, я не сумняваюся.) Гэта быў нейкі пэўны момант першаснага натхнення? Або гэта быў усвядомлены шлях да паэта, так бы мовіць, шлях яго паступовага спасціжэння?

— Калі пачынаеш думаць пра гэта ў рэтраспектыўным плане, то, безумоўна, прыходзіш да высновы, што не ўсё ў нашым жыцці выпадковае. Я памятаю, калі мне, яшчэ школьніку, патрапіў у рукі зборнік успамінаў і біяграфічных матэрыялаў пра Максіма Багдановіча “Шляхі” (1975), падрыхтаваны Нінай Барысаўнай Ватацы. А гэта, трэба заўважыць, чытанне не для школьнікаў, таму што школьнікі, скажам шчыра, як цяпер, так і раней, не чытаюць і не чыталі крыніцы, дзе прысутнічае архіўна-мемуарны падыход да аналізу гісторыка-літаратурнага працэсу і г.д. Тым не менш я прачытаў тады гэтую кнігу ўсю — ад першай да апошняй старонкі. І, канечне, быў вельмі ўражаны. Дык вось, з той кнігі, мабыць, і пачалося маё захапленне Максімам, яго жыццём і творчасцю.

А далей, калі я быў студэнтам БДУ і пісаў дыпломную работу ў 1993 годзе, атрымаў запрашэнне на працу ў філіял Літаратурнага музея Максіма Багдановіча “Беларуская хатка” — вось я там асвойваў новую для мяне прафесію і дапісваў дыплом… Такім чынам, у мой лёс, у маю прафесію Максім Багдановіч уваходзіў паступова, і высветлілася, што — надоўга. І ў поглядах на яго я ўжо звыкся глядзець на яго біяграфію трохі як бы навобмацак — працуючы з архіўнымі матэрыяламі, рукапісамі, прычым не толькі ў Беларусі, але і за мяжой таксама. Я працаваў пэўны час дырэктарам Літаратурнага музея Максіма Багдановіча.

Яго творчасць як адзін са складнікаў увайшла ў маю кандыдацкую дысертацыю. У 2011 го­дзе выйшла энцыклапедыя “Максім Багдановіч”, складальнікамі якой выступілі Янка Саламевіч і я: ён пачынаў, я завяршаў гэты праект як навуковы рэдактар. А энцыклапедыя заўсёды ўспрымаецца як адмысловая візітоўка нацыі. У нас жа, на зайздрасць іншым народам, ёсць ужо тры энцыклапедыі, прысвечаныя асобным персаналіям са свету літаратуры: “Янка Купала”, “Францыск Скарына” і “Максім Багдановіч”. А зусім нядаўна пабачыла свет мая манаграфія “Максім Багдановіч: коды жыцця і творчасці”. І яшчэ прызнаюся, што свой багдановічаўскі юбілей у мяне адбыўся ў пачатку гэтага года, калі лік маіх публікацый па тэме Максіма Багдановіча пераваліў за сто… Пасля гэтага я перастаў іх лічыць, бо ў вялікім колькасным выражэнні гэта ўжо ці спорт, ці цырк — невядома што. (Усміхаецца.М.Ч.)

А наогул, хацеў бы сказаць, што Максім Багдановіч, канечне, не толькі мой любімы паэт. Ён аўтар для ўсіх цікавы. Думаю, што ён адзін з самых любімых паэтаў у Беларусі. Паэт-легенда з міфалагізаванай — у добрым сэнсе — біяграфіяй. Гэты міф вельмі прыгожы, ён і сёння працуе. Іншая справа, што даследчык не можа мысліць катэгорыямі міфалагізацыі. Інакш гэта будзе тупік.

— У сувязі з юбілеямі нашых класікаў літаратуры на розных узроўнях любяць гаварыць пра тое, што яны нашы нацыянальныя геніі. Янка Купала — геній, Якуб Колас — геній, Максім Багдановіч — геній… І, паколькі мы зараз гаворым менавіта пра нашага Максіма-кніжніка, адкажыце, калі ласка, на такое наіўнае пытанне — а ў чым канкрэтна заключаецца яго геніяльнасць?

— Вы правільна заўважылі: калі адбываюцца юбілеі, пра геніяльнасць гавораць шмат, і я думаю, такія вызначэнні падчас юбілеяў дарэчныя. Але, з другога боку, мне здаецца, што ў іншыя моманты такія хваласпевы дастаткова небяспечныя. Бо вось будзем мы гаварыць бясконца: “Геній, геній, геніяльны твор…” А далей што? А далей — Бог? І тады ўжо будзе не гаворка, не даследаванне, а нейкая малітва. Дык вось я за пашырэнне дыяпазону стаўлення да творчасці, у тым ліку нашых класікаў: цікава, арыгінальна, з такімі і такімі знаходкамі, урэшце, нават геніяльна, але каб гэтая катэгорыя абгрунтоўвалася разгорнута, а не галаслоўна, углыб. Тым больш і нашы пісьменнікі-класікі, будзем шчырымі, не кожны твор пісалі як геніяльны. Ёсць у іх і творы прахадныя, яны і самі гэта разумелі. І, напрыклад, Янку Купалу іншы раз патрэбна было элементарна запаўняць старонкі ў “Нашай Ніве”…

Я скажу менавіта пра свайго Багдановіча, каб мае словы не ўспры­маліся нейкай дыдактыкай ці ісцінай у апошняй інстанцыі. Для мяне Максім Багдановіч у гэтай трыядзе “Купала, Колас і Багдановіч” самы праграмны паэт.

— У якім сэнсе праграмны?

— У тым сэнсе, што ўсё, што ён пісаў, ён ствараў як пэўную праграму. Ён выдатна ведаў гісторыю нацыянальных літаратур і лічыў, што беларускае пісьмен­ства павінна прайсці такія ж шляхі. І таму ў жанрах і формах, за якія браўся Багдановіч, у яго тэматычных прыярытэтах няма практычна нічога выпадковага. Ён выдатна ведаў, што ён робіць. І, хаця мы часта ўспрымаем яго як паэта інтуіцыі, на самай справе ён самы прадуманы паэт. У яго ўсё прадумана, пачынаючы ад самага першага твора “Музыка”. І зборнік “Вянок” — таксама прадуманы, праграмны. А, дарэчы, пра геніяльнасць пры яго жыцці гаворкі не было. Да фармулёўкі “геній” у дачыненні да Максіма Багдановіча прычыніліся беларускія паэты пасля яго смерці, прычым гэты культ развіваўся вельмі хутка.

— І хто найбольш прычыніўся?

— Я падрабязна аналізаваў гэты момант. І, як высветлілася, гэтым найбольш займаліся лю­дзі яму блізкія, знаёмыя з ім. Была нават у гэтым свая канкурэнцыя. Вось паглядзіце: 1920 год, Мінск, які пераходзіць ад адной улады да другой, у Мінску выдаецца газета “Рунь”, якой займаюцца найперш Змітрок Бядуля і Янка Купала. І ў гэтай газеце культывуецца Багдановіч! У нумары да трохгоддзя з дня смерці паэта сабраны яго творы і ён пазіцыяніруецца ўжо як геніяльны аўтар.

Далей: Вільня. Там Максіма Багдановіча культываваў Антон Луцкевіч, які пастаянна звяртаўся да імя і творчасці Максіма, перавыдаў яго “Вянок”. І кожны новы артыкул Луцкевіча пра Багдановіча быў усё больш і больш апалагетычны. У рэшце рэшт ён піша пра “Апокрыф” як “ЕВАНГЕЛЛЕ МАСТАЦТВА” — менавіта так, з вялікіх літар.

Далей: Прага. Там Максіма Багдановіча культываваў Ула­дзімір Жылка, які адкрыта прызнаваўся, што бярэ на сцяг яго імя.

Далей: Коўна першай паловы 20-х гадоў. Там Максіма ўзво­дзіў у культ Вацлаў Ластоўскі, які выдаваў часопіс “Крывіч” і ў ім актыўна друкаваў творы Багдановіча. Больш за тое, ён надрукаваў там “свой” варыянт “Апокрыфа”, вельмі адрозны ад усім вядомага варыянта. Ён патлумачыў гэта тым, што ў яго быў арыгінал з адзнакамі аўтара. Карэктывы ў варыянце Ластоўскага сапраўды былі вельмі сур’ёзныя.

— І трэба ж было адважыцца на такое…

— Рэч у тым, што Вацлаў Ластоўскі быў, як і Максім Багдановіч, такога мадэрновага складу. Яны былі блізкія адзін аднаму па духу. Ластоўскі ж быў рэдактарам “Вянка”, па сутнасці, ён стварыў канцэпцыю гэтага зборніка, прыдумаў афармленне, даў назву…

Але я вярнуся да тэмы культывавання Багдановіча. Як вядома, у 1927—1928 гадах у Мінску выйшаў падрыхтаваны пад кіраўніцтвам Івана Замоціна двухтомнік паэта, і такім чынам Максім Багдановіч стаў першым беларускім літаратарам, у якога выйшла акадэмічнае выданне. Дык вось за нейкія 7 гадоў — з 1920 да 1927 — самі ж пісьменнікі зрабілі культ Максіма Багдановіча.

— І ўсё-такі, ці была нейкая альтэрнатыва Багдановічу? Скажам, зрабіць не яго трэцім (пасля Купалы і Коласа) класікам, а, напрыклад, Максіма Гарэцкага, Вацлава Ластоўскага ці Антона Луцкевіча?

— Гэта цікавае пытанне. Справа ў тым, што ёсць гісторыя і ёсць гістарыяграфія, якая фіксуе саму гісторыю. А ў нашым літаратурным працэсе былі да таго ж свае асаблівасці: былі рэпрэсіраваныя аўтары, выкрасленыя з гісторыі літаратуры на шмат дзесяцігоддзяў, былі тыя, якія эмігрыравалі. І, скажам, Антон Луцкевіч разам з Іванам Луцкевічам былі ідэолагамі беларускага адраджэння. Яны мелі праграму, шырокія стасункі, у тым ліку міжнародныя, Іван Луцкевіч збіраў калекцыю, якая потым ператварылася ў вядомы музей. І, дарэчы, калі ў 1911 го­дзе гэтую калекцыю ўбачыў Максім Багдановіч, то сказаў, што тут — фундамент нашага адраджэння. І ён вельмі правільна сказаў, бо там былі і статуты, і пячаткі, і слуцкія паясы… Але так атрымалася, што пра Луцкевічаў мы ведаем на­шмат менш, чым пра Купалу, Коласа і Багдановіча. А ўвогуле, любая іерархія ў літаратуры вельмі ўмоўная. Бо, напрыклад, у пасляваенных падручніках па літаратуры менавіта Багдановіч стаяў на першым месцы, а потым ужо ішлі Купала з Коласам. А калі ў 80-х пачалі вяртацца забытыя імёны, то ў класікі пачалі залічваць і Максіма Гарэцкага, які напісаў праграмны твор “Дзве душы”, і Вацлава Ластоўскага, які стварыў першую “Гісторыю Беларусі”… Так што ўсё, сапраўды, вельмі ўмоўна наконт іерархіі: хто — першы, хто — другі, а хто — трэці.

— Давайце ўявім, што Максім Багдановіч патрапіў у пасляваенны час, у 60-я гады, у 80-я, урэшце, у наш час. Як вы думаеце, з кім з нашых пісьменнікаў ён бы асабліва моцна сябраваў, хто б быў яму самы блізкі? Да якога з літаратурных аб’яднанняў далучыўся б? І, наадварот, хто б да яго найбольш цягнуўся?

— Я думаю, што кожны беларускі аўтар — і з тых, хто жыў раней, і з тых, хто жыве сёння, — адназначна можа распісацца ў сваёй любові і прыязнасці да Максіма Багдановіча. Больш за тое, мне здаецца, што мала знойдзецца такіх беларускіх паэтаў, у каго не знойдзецца верша, прысвечанага Максіму. А з кім бы ён сам пасябраваў? Вы ведаеце, цяжка сказаць. Ён і пры жыцці асабліва ні з кім не сябраваў, нават калі жыў у Ніжнім Ноўгарадзе і Яраслаўлі. Ён аддаваўся эмоцыям у творчасці, у перапісцы. Ён быў чалавекам-рамантыкам, а для рамантыкаў характэрна любоў на адлегласці. Так у яго жыцці і было. Нават калі ён прыехаў у Мінск у кастрычніку 1916 года і жыў нейкі час у доме, які здымаў Змітрок Бядуля, канечне, у яго была там пэўная камунікацыя. І Змітрок Бядуля гэта вельмі цаніў, потым шмат пісаў пра гэта. Але вось каб Максім Багдановіч сябраваў з некім… Калі ў свой час упершыню заходзілі размовы пра тое, каб нехта напісаў пра Максіма ўспаміны як пра чалавека, называлі часцей за ўсё географа Аркадзя Смоліча, маўляў, менавіта ў яго былі з Максімам самыя даверлівыя адносіны. Ён нават свайго сына Максімам назваў. Але ж Аркадзь Смоліч быў рэпрэсіраваны і не пакінуў нічога.

— Дарэчы, адносна ўяўнага сяброўства Багдановіча з літаратарамі пазнейшых пакаленняў. Мне ўспамінаецца, як вядомы паэт Анатоль Сыс любіў зухавата выхваляцца, маўляў, ён брат Максіма Багдановіча і сын Янкі Купалы… А як вы лічыце, Сыса на самай справе можна назваць братам Багдановіча ў духоўным, у эстэтычным плане? 

— І я таксама добра памятаю гэты момант. Як вам ска­заць? Гэта былі 80—90-я гады, калі нашаніўства пачынала культывавацца, прычым не ў савецкай інтэрпрэтацыі, а альтэрнатыўнай. І Анатоля Сыса як яркую індывідуальнасць і аднаго з лідараў суполкі “Тутэйшыя” можна, безумоўна, зразумець. Іншая справа — калі эпатажны Сыс гэта прамаўляў і дзе ён гэта прамаўляў. Ну, але гэта яго жыццё… Думаю, Максіму Багдановічу, калі б ён сустрэўся з Анатолем, было б цяжка з апошнім. (Смяецца.М.Ч.)

Cёння ў тых гучных заявах і вершах няўрымслівага Анатоля Сыса пра кроўную род­насць з класікамі літаратуры я схільны бачыць апошні апалагетычны ўсплёс­к культу паэтаў у гісторыі Беларусі.

— Максіму як прыроджанаму інтэлігенту, вельмі далікатнаму чалавеку было б цяжка з Сысам?

— Ну, так, безумоўна. Дарэчы, Максім Багдановіч любіў дыскутаваць толькі па літаратурных пытаннях. У гімназіі вельмі хораша выступаў. Хаця бацька потым успамінаў, што стрыечны брат Максіма ўсё-такі перамагаў у дыскусіях — сілагізмамі, логікай. А Максім кідаўся ў эмоцыю, і калі не хапала довадаў, ён прыціскаў рукі да грудзей — настолькі хваляваўся.

— Вядома, што Максіма як творцу шмат у чым зрабіў менавіта яго бацька Адам Ягоравіч. Гэта ў пэўным сэнсе феномен у гісторыі нашай літаратуры?  

— У гэтым, як кажаце вы, феномене ёсць свая гісторыя. І аналізаваць яе, відаць, трэба з самага пачатку. Бацька Максіма быў педагогам, фальклары­стам, мовазнаўцам, этнолагам. Няхай сабе збольшага і саматужным, але ўсё-такі Нясвіжская настаўніцкая за плячыма ў яго была. І, дарэчы, тое, што напісаў Адам Ягоравіч, — гэта вялікія фаліянты машынапісу, да гэтай пары не выдадзеныя… У яго былі свае амбіцыі, і гэта вельмі добра бачна ў яго ўспамінах, якія выдаваліся ў 1965 го­дзе, а потым у больш поўным варыянце ў 1994 годзе. Таму тут ёсць гэтакае ўзбуйненне самой фігуры Адама Ягоравіча ў часе. Безумоўна, беларушчына, літаратура былі заўсёды ў цэнтры яго навуковых зацікаўленасцей, і так ці інакш на Максіма гэта не магло не паўплываць. І ўнікальны факт — бацька так ашчадна паставіўся да сынавай спадчыны. У нас няма больш такіх прэцэдэнтаў, каб бацька прывёз куфэрак з рукапісамі сына ў Мінск. Ён захаваў для нас Максіма Багдановіча па дакументах, па рукапісах.

— А наколькі вялікая была роля маці Максіма ў яго выхаванні?

— Адам Ягоравіч успамінаў, што маці Максіма была чалавекам таленавітым і Максім рэалізаваў яе талент. Праўда, захаваўся толькі адзін яе твор — апавяданне “Накануне Рождества”, які друкаваўся ў “Гродненских губернских ведомостях” у канцы 1893 года пад ініцыяламі МБ. Алесь Бачыла, калі ўпершыню па­трымаў у руках гэты экзэмпляр, падумаў: “Максім Багдановіч!” Потым успом­ніў, што Максім нарадзіўся ў 1891 годзе, зразумеў, што не. Так што маці, безумоўна, паўплывала на Максіма Багдановіча. Менавіта ад яе ў Максіма была эмацыянальнасць, імпульсіўнасць. Але ж яна памерла, калі таму было ўсяго пяць гадкоў… Гэта была вялікая трагедыя ў сям’і. Калі Максіму было восем, памерла другая жонка Адама Ягоравіча…

— Як вы ацэньваеце эсэ “Загадка Багдановіча” Міхася Стральцова? Ён жа таксама ў пэўным сэнсе зрабіў Максіма, зрабіў наша разуменне яго…

— Эсэ Міхася Стральцова — гэта выдатная праца. Праўда, там ёсць і некаторыя правакацыйныя моманты (гэта маё асабістае меркаванне з пазіцыі сённяшняга дня). У прыватнасці, Стральцоў ахарактарызаваў Адама Ягоравіча як баць­ку, які цалкам не зразумеў свайго сына і які быў прадстаўніком пакалення этнаграфічнай цікавасці да Беларусі, маўляў, ён вывучаў там нешта, друкаваў, а Максім пайшоў насуперак бацьку, маўляў, трэба не толькі вывучаць, але і быць у гэтым працэсе, ствараць працэс. Зрэшты, у апраўданне Стральцову можна сказаць, што ён пісаў усё-такі эсэ, а не навуковае даследаванне. І нават сёння цяжка паставіць што-небудзь поруч з “Загадкай Багдановіча”.

— Мікола Валянцінавіч, давайце закранём цяпер такую далікатную тэму, якую можна сфармуляваць як донжуанскі спіс Максіма Багдановіча… У сувязі з гэтым часцей за ўсё называюць імя Ані Какуевай. Але ж яна на самай справе была далёка не адзінай. Можа, паспрабуеце тут выбуда­ваць “іерархію”?

— Канечне, Аня была не адзі­най… І ўсе закаханасці Максіма фіксуюцца і ў яго творчасці, і ва ўспа­мінах яго бацькі. Праўда, Адам Ягоравіч гаварыў, маўляў, не было ў яго дзяўчат, толькі ў Крыме была такая Кіціцына — містычна настроеная… Але на самай справе каля Максіма Багдановіча заўсёды былі дзяўчаты, і ён ім падабаўся, і сам ён быў закаханы — у тую ж Кіціцыну, Аню Какуеву, замужнюю жанчыну Клаву Салтыкову, пасля сувязі з якой застаўся так званы “Інтымны дзённік” паэта, Нюту Гапановіч, хоць тая была яго стрыечнай сястрой… Працяглы час перапісваўся Максім з Вандай Лявіцкай, дачкой Ядвігіна Ш., прычым у перапісцы яны абмяркоўвалі не толькі пытанні Адра­джэння. Але цікава, што калі Максім у 1916 го­дзе сустрэўся з ёй, дык усё пачуццё знікла. І з Зоськай Верас таксама сябраваў. А калі вярнуцца яшчэ раней, у 1911 год, то ў Ракуцёў­шчыне Максіма таксама акружалі кабеты, якія з ім фліртавалі… Так што з жаночым полам у яго нармальна ўсё было.

— Даруйце, няёмка нават пытацца, але ўсе гэтыя сувязі былі рамантычнымі, платанічнымі?

— Так сведчылі сучаснікі і падмацоўваюць гэтую думку дакументы. Акрамя Клавы.

— Мне цікавая ваша думка: “Інтымны дзённік” Максіма Багдановіча павінен калі-небудзь пабачыць свет ці па-ранейшаму знаходзіцца ў сховах музея?

— Ведаеце, у гэтай сітуацыі, як і ў іншых многіх “багдановічаўскіх” сітуацыях, мне заўсёды імпануе тое, што пра гэта можна пагаварыць. Раз-пораз. Бо гэта ва ўсякім разе актуалізацыя цікавасці да жыцця, да творчасці паэта… Калі я быў дырэктарам музея, я ездзіў з “Інтымным дзённікам” на судмедэкспертызу. Да гэтага яго ўжо адзі­н раз спрабавалі расчытаць, але я падумаў: тэхнічны ж прагрэс ідзе, можа, яго лепш расчытаюць. Але там сказалі, што лепш не расчытаюць. Мяне падбівалі тады многія заняцца яго выданнем, але я сказаў аднаму калегу: “Пачакайце. Калі хочаце пагаварыць, давайце арганізуем канферэнцыю пад назвай “Жанчына ў жыцці і творчасці Максіма Багдановіча”. Аўдыторыя будзе зацікаўленая, кампетэнтная. Калі ласка, калега, стаў пытанне — і пагаворым у тым ліку пра “Інтымны дзённік”. Гэта быў 1999 год. Якраз быў юбілей маці Максіма Багдановіча Марыі Апанасаўны, якая нарадзілася ў 1869 годзе… Дык вось на канферэнцыі той мой калега чамусьці не стаў выступаць па тэме “Дзённіка”. Ён выступіў з традыцыйным дакладам. І я паціснуў плячыма.

“Інтымны дзённік” будзе апублікаваны, бо Літаратурны музей Максіма Багдановіча падрыхтаваў ужо каталог аўтографаў паэта. Ён будзе надрукаваны ва ўсім сваім фармаце, наколькі яго можна расчытаць. І мне здаецца, што гэта будзе карэктна: усё, што засталося ад Багдановіча, — пад адной вокладкай.

— А калі?

— Трэба крышку пачакаць. Засталося вырашыць, наколькі мне вядома, некаторыя чыста тэхнічныя пытанні.

 — Гэта будзе бомбай, калі ён выйдзе?

 — Не думаю. У нас нябомбавы перыяд гісторыі. (Усміхаецца.М.Ч.) Паглядзяць, пачытаюць — і ўсё.

— Мікола Валянцінавіч, давайце цяпер зробім яшчэ адзін паварот у нашай гутарцы… Нядаўна мне давялося дапамагчы адной дзяўчынцы-сямікласніцы зрабіць заданне па беларускай літаратуры — вызначыць змест і галоўную думку пэўных хрэстаматыйных твораў са школьнай праграмы, у тым ліку “Музыкі”. А вы ўжо згадвалі ў нашай гутарцы пра гэты твор як твор праграмны, як фактычна і ўся творчасць Максіма Багдановіча. Я, канечне, як змог дапамог той дзяўчынцы. Сказаў ёй, што ў гэтым творы Максім Багдановіч узнімае тэму ўплыву высокага мастацтва на людзей і ролі творцы ў жыцці народа, што праводзіць думку пра тое, што мастацтва можа прымусіць людзей і плакаць, і смяяцца, і наогул дапамагае ім жыць, але толькі ў тым выпадку, калі гэтае мастацтва ствараецца адданым яму творцам. А яшчэ сказаў, што ў гэтым творы выразна прасочваецца думка пра тое, што жыццё чалавечае кароткае, а мастацтва — вечнае. Зрэшты, не важна тое, як разумею гэты твор я, а важна тое, што думаеце пра яго вы…

— У прынцыпе, ідэя там ля­жыць на паверхні, але, шчыра кажучы, мне не вельмі даспадобы, што “Музыка” вывучаецца ў школьнай праграме. Па­тлумачу  чаму. З аднаго боку, ён вельмі прывабны. Музыка — абагулены вобраз, у творы прысутнічае мастацкая тыпізацыя, калі даць школьнікам ілюстрацыі вельмі лёгка, карацей, гэта ўдзячная тэма. Але, з другога боку, гэта дэбютны твор. А першы — зна­чыць, вучнёўскі. Вось я, ідучы да вас на сустрэчу, перачытаў гэты твор і паглядзеў, наколькі ён расслойваецца, наколькі пад пытаннем яго арыгінальнасць… Бо музыка — гэта ўвасабленне найперш ці народнага таленту, ці народных думак і перажыванняў. Гэты вобраз вядомы розным культурам, розным літаратурам у розныя гістарычныя перыяды, у асноўным пачынаючы ад часу рамантызму. І ў нас гэтая музычная традыцыя была моцнай. Лірнік вясковы — Уладзіслаў Сыракомля. У нашых суседзяў — кабзар Тарас Шаўчэнка. Нашы класікі Янка Купала і Якуб Колас — песняры, якія  зноў жа выйшлі са спеўнай народнай традыцыі. Такім чынам, гэты вобраз знаёмы. Гэты твор быў вельмі хутка заўважаны. Ён быў надрукаваны ў “Нашай Ніве” ў 1907 годзе. Потым, у 1908 годзе, у Львове гісторык з беларускімі каранямі Іларыён Свянціцкі надрукаваў вельмі цікавую працу “Адраджэнне беларускага пісьмен­ства”, у якой аналізаваў беларускую літаратуру і выказаў шмат цікавых думак, прычым ён не займаўся хваласпевам, а папракнуў беларускіх аўтараў за схематызм, цераспалосіцу і г.д. Але Багдановіча, дэбютанта, ён заўважыў з добрага боку менавіта па творы “Музыка”. Ён напісаў літаральна наступнае: “Гэты твор можа стац­ь маніфестам беларускага адраджэння”. Такім чынам, твору “Музыка” вельмі пашанцавала адразу. І ўсё ж, я паўтару сваю думку пра тое, што ён расслойваецца, у ім няма нейкай дадуманасці. Значна больш выгадна выглядае “Апокрыф”, які Багдановіч напісаў праз 6 гадоў. Там ужо атрымалася вельмі цэльна і прадумана. А ў “Музыку” ёсць ад усяго: фальклорныя традыцыі, літаратурныя традыцыі ад розных аўтараў, свой час, прыглушаны сацыяльны момант (там няма слова “багатыя”; музыку кінулі ў турму “злыя і сільныя людзі”), а ў канцы зусім распазнавальнае, з французскай рэвалюцыі: “І з-памеж таго народу, катораму ён калісь граў, выйдуць дзясяткі новых музыкаў і граннем сваім будуць бу­дзіць людзей к свету, праўдзе, брацтву і свабодзе…” Усе гэтыя моманты трэба было б тлумачыць дзецям, але, баюся, сямікласнікам многае бу­дзе незразумела, а слаістаць можа стварыць кашу ў іх галаве. Таму я і кажу, што наўрад ці трэба абавязкова вывучаць “Музыку” ў школе.

— Дык у такім разе, на вашу думку, што найперш трэба прачытаць вучням з Максіма Багдановіча? “Апокрыф”? Ці цалкам зборнік “Вянок”?

— “Вянок” цяжкавата разбіраць. Нават па некаторых асобных нізках. Бо яшчэ дастаткова зразумелыя для дзяцей будуць, напрыклад, нізкі “Старая Беларусь” і “Места”. А ўжо “Вольныя думы” ім будзе цяжка засвоіць. Там жа цалкам ідзе іронія, жыццёвыя парадоксы і крушэнне надзей. Нават студэнты з цяжкасцю разбіраюць збрнік “Вянок”. Напавер засвойваюць, што там выразна прысутнічае структурнае і кампазіцыйнае адзінства, а ўглыб асабліва не ўчытваюцца. Многім чытачам цяжка зразумець той момант, што Максім Багдановіч — паэт не толькі грамадзянска-патрыятычнага гучання і тонкіх чалавечых пачуццяў. Ён аўтар значна шырэйшага дыяпазону… А што варта абавязкова пачытаць дзецям і што з Багдановіча ім абавязкова зойдзе, як яны кажуць? Меншым па ўзросце — паэма “Мушка-зелянушка і Камарык — насаты тварык”. А адзінаццацікласнікам — “Апокрыф”, “Апавяданне аб іконніку і залатару”, “Мяжы”… А далей, думаю, моладзі трэба знаёміцца з Багдановічам па прынцыпе тэматычных блокаў, каб паміж асобнымі творамі была нейкая палеміка, дыялог. Не замыкацца ў ізаляцыі твораў, а чытаць іх у кантэксце ці хоць бы ў мікракантэксце. Тады будзе праглядацца перспектыва аўтара — у сэнсе не перспектыва развіцця, а тая перспектыва, калі глыбіня думкі і вобразаў відаць.

— Мікола Валянцінавіч, напрыканцы хацеў бы задаць вам пытанне, якое хвалюе многіх беларусаў, прыхільнікаў таленту Максіма Багдановіча. Ці ёсць сэнс, а  можа быць, нават нацыянальны абавязак у тым, каб перавезці прах паэта з Ялты на Радзіму?

— На гэтае пытанне з ходу не адкажаш. Ёсць розныя прэцэдэнты, у тым ліку ў народаў, нашых суседзяў, якія імкнуліся сабраць нацыянальны Пантэон сваіх герояў. Напрыклад, тыя ж палякі, літоўцы… У нас жа такіх прэцэдэнтаў фактычна не было, хіба што асобныя перазахаванні. На нацыянальную праграму збору Пантэона мы не выйшлі. Таму, ну, скажам, мы ўсё-такі перавязём прах Максіма Багдановіча. А дзе яго хаваць? На Вайсковых могілках? Але чаму мы будзем рабіць так не па-чалавечы? У яго ж былі маці і бацька. А чаму не да маці, якая пахавана ў Гродне? А чаму не да бацькі, які ў Яраслаўлі пахаваны? Дарэчы, калі быў жывы бацька Максіма (а ён у 1940 го­дзе памёр), у сямейным коле не ставілася пытанне пра перазахаванне Максіма. І пазней раднёй не ставілася гэтае пытанне. У свой час супрацоўнікі Літаратурнага музея Максіма Багдановіча звярнуліся да яго радні з просьбай, каб яны пісьмова аформілі сваё меркаванне. Радня выступіла супраць перазахавання. А да родных паэта мы ўсё-такі павінны прыслухоўвацца…

А другая рэч заключаецца ў тым, што мы павінны разумець: гэта вельмі адказная справа. І калі ўсё пойдзе не так, то назад не адкруціш. А пытанняў, насамрэч, шмат… Улады Крыма, чыім бы ён ні быў, на ўра не ўздымуць гэтую ідэю з перазахаваннем. Для іх гэта таксама важна. Гэта пытанне нейкага даверу. У іх гэта ўжо нейкі свой маршрут гістарычны, і для нас гэта прыгожая кропка ў жыццяпісе Максіма Багдановіча: у Ялце памерці, пад кіпарысамі спачыць…

І яшчэ адзін важны момант. Максіма ж хавалі чужыя людзі. Баць­ка прыехаў у Ялту толькі праз некалькі дзён. А што значыць — хавалі чужыя людзі зусім небагатага маладога чалавека? Значыць, відавочна, яны хавалі не на прэстыжным баку могілак. А што, там зямлі многа? І таму там, магчыма, нават напластаванні гэтых пахаванняў. І, значыць, пытанне яшчэ ў тым, каб дакладна ўстанавіць, дзе канкрэтна пахаваны Максім. Калі ў 1924 годзе Дубоўка, Александровіч і Дудар ездзілі ў Ялту, яны вельмі ўмоўна ўстанавілі магілу Максіма. Яны знайшлі таблічку і папярочку ад крыжа, яны хадзілі па могілках і прыкладвалі, да якога крыжа яна магла падысці… Плюс — гэта тэрыторыя сейсмічная, зямныя пласты там зрушваюцца час ад часу. Значыць, трэба будзе праводзіць генетычную экспертызу парэшткаў. Бо калі потым высветліцца, што мы перавезлі не Багдановіча, а ён там застаўся… Вось гэта будзе прыкра! Паглядзіце, у Расіі з парэшткамі расстралянай царскай сям’і да гэтага часу ўсё яшчэ не ясна… І гэта пры расійскіх каласальных магчымасцях. Карацей, пытанняў вельмі шмат.

Нарэшце, не будзем забы­ваць пра тое, што Максім Багдановіч паехаў у Ялту не як выгнаннік. Ён паехаў туды на лячэнне. А ўжо які настрой у яго быў, калі ён паміраў? Вядомыя радкі яго апошняга верша, здаецца, самі за сябе гавораць:

Ў краіне светлай, дзе я ўміраю,

У белым доме, ля сіняй бухты,

Я не самотны, я кнігу маю

З друкарні пана Марціна Кухты.

— Вялікі дзякуй вам за надзвычай пазнавальную гутарку!

Гутарыў Мікола ЧЭМЕР.
Фота аўтара.