Іван МІСКО: “Для мяне праца і ёсць адпачынак. Я пачынаю сумаваць, калі мае рукі не ў гліне…”

З народным мастаком Беларусі Іванам Якімавічам Міско мне пашчасціла пазнаёміцца сёлета ў чэрвені, калі ён узначальваў Дзяржаўную экзаменацыйную камісію на здачы дыпломных работ выпускнікоў мастацкага факультэта Беларускай дзяржаўнай акадэміі мастацтваў. Тады мы з ім коратка пагаварылі, пераважна — пра асаблівасці сёлетняга выпуску студэнтаў БДАМ. І тады ж я, як кажуць, закінуў вудачку наконт ужо грунтоўнай гутаркі з ім бліжэй да пачатку навучальнага года, калі па традыцыі актывізуецца наш чытач-настаўнік.
І вось, нарэшце, прыйшоў верасень, я дастаў візітоўку Івана Якімавіча і збіраўся ужо набіраць нумар яго майстэрні, але на пэўны час сумеўся: а раптам ён не ўспомніць пра мяне і тую нашу размову, а раптам будзе вельмі заняты і проста адмовіцца, а раптам яшчэ што якое… Ён жа народны мастак Беларусі, сапраўдная легенда, аўтар мноства скульптурных партрэтаў Герояў Савецкага Саюза, касманаўтаў, культурных і дзяржаўных дзеячаў, вядомых спартсменаў, нарэшце, проста знакавых манументальных аб’ектаў. Такіх, як манумент у гонар маці-патрыёткі ў Жодзіне (у суаўтарстве з А.Заспіцкім і М.Рыжанковым), помнікі Ігнату Буйніцкаму ў вёсцы Празарокі Глыбоцкага раёна Віцебскай вобласці, Максіму Горкаму ў Мінску, Ільі Рэпіну ў Здраўневе Віцебскага раёна і інш.
І ўсё-такі я патэлефанаваў. А на другім канцы проваду пачуў добразычлівы голас: “Што ж, помню, помню… Прыходзьце, калі ласка. Хоць сёння. Дзверы ў маёй майстэрні ніколі не зачынены”.
Акрылены, я тут жа сабраўся і пайшоў на вуліцу Інтэрнацыянальную, у незвычайную майстэрню, дзе мяне чакаў Майстар.

— Іван Якімавіч, прызнацца, мне хочацца ў вас спытаць пра вельмі многае… Але дазвольце пачаць з зусім нечаканага пытання. Рыхтуючыся да інтэрв’ю з вамі, даведаўся, што вы нарадзіліся ў вёсцы Чамяры на Слонімшчыне, а я ў газеце падпісваюся творчым псеўданімам “Мікола Чэмер”. Міжволі зацікавіўся назвай вашай роднай вёскі. Ці ведаеце, адкуль паходзіць назва? І як усё-такі правільна казаць: Чамяры ці Чэмеры?
— Па-беларуску, мабыць, правільна будзе казаць Чамяры, з націскам на апошні склад. А назва паходзіць ад чамярыцы — ёсць трава такая. Праўда, чаму так назвалі вёску першапачаткова, не ведаю. Чамярыца, кажуць, атрутная трава. (Смяецца. — М.Ч.)

— Прыгожыя там мясціны?
— Так! Тое месца, дзе жылі мае бацькі і дзе я нарадзіўся, называецца Поплава — гэтакі хутарны пасёлачак у самой вёсцы Чамяры. Побач там працякае невялікая рачулка Валобрынка, якая ўпадае ў Шчару. Там вельмі прыгожа!

— Ці добра памятаеце дзяцінства? Які самы хвалюючы ўспамін?
— Помню 1939 год — год уз’яднання Заходняй і савецкай Беларусі. Мы ж пад Польшчай жылі да гэтага. Добра помню такі момант: па шасэйнай дарозе ў бок Гродна едуць савецкія танкеткі, а мы, чамяроўскія хлапчукі, у апусцелым панскім садзе ў маёнтку Грыбава, адкуль паўцякалі ўсе паны, рвём яблыкі і кідаем на танкі. А потым мне мой стрыечны брат расказваў, што адна танкетка ледзь не задушыла мяне — з-пад кола мяне тады выцягнулі.
Дарэчы, ужо на пачатку 90-х мая дзевяностагадовая матуля незадоўга да свайго зыходу любіла пракручваць у думках жыццё і гаварыла мне прыблізна такое: “Бачыш, Ванька, нарадзіўся ты пры паляках. А потым прыйшлі першыя Саветы, а потым прыйшлі немцы, а потым другія Саветы… А цяпер прыйшлі дэмакраты…”
А наогул, я рос такім вельмі ціхім хлопчыкам прыкладных паводзін. Але былі сякія-такія прыгоды і ў мяне. Калі ў нас у вёсцы паявіўся першы магазін (першы за ўсю гісторыю вёскі!), я пачаў пастаянна туды заходзіць. Але не за пакупкамі, а для таго, каб сустрэцца з адным маленечкім чалавечкам! (Смяецца. — М.Ч.)

— Гэта з кім, даруйце?
— У той краме стаяў вялікі чорны прыёмнік. Талеркай усе яго называлі. І прадавец мне гаварыў: “Ванька, ты толькі ціха сядзі тут, таму што зараз з талеркі выйдзе чалавечак! Ён цябе ўжо заўважыў і пра цябе пытаўся!” Напэўна, прадавец хацеў так мяне прыпужаць крыху, а мяне гэта яшчэ больш распаляла! Я знаходзіў зацішны куток і ўсё сядзеў-пільнаваў, калі ж той чалавечак з талеркі выйдзе. Мне так хацелася паглядзець на яго, сустрэцца з ім. Але так той сустрэчы і не дачакаўся. А потым пачалася вайна.

— Вам тады было дзевяць гадоў, значыць, наколькі разумею, да вайны яшчэ паспелі правучыцца адзін-два гады ў савецкай школе…
— Так, і са школы я памятаю першых піянераў. Якраз са Слоніма аднойчы прыехаў піянерважаты, сабраў больш старэйшых вучняў для прыёму ў піянеры і павёў іх у лес. Я гэта добра памятаю, бо ўсё сам бачыў на свае вочы — лес быў зусім побач з нашым домам. Дык вось той піянерважаты прывёў вучняў на паляну, дзе раслі вялікія дубы. Пасярэдзіне гэтай паляны з зямлі яны выклалі пяціканцовую зорку, а ў самым цэнтры расклалі вогнішча. Калі сцямнела, запалілі касцёр, і ноччу быў прыём у піянеры! А мы, малыя, пазалазілі на дубы і з зайздрасцю глядзелі на тых, каму ўпершыню павязалі піянерскія гальштукі. Дарэчы, чамусьці гальштукі павязвалі вайскоўцы.
А потым, калі пачалася вайна, гэтая піянерская зорачка стала паролем для партызан — яны сустракаліся ля зорачкі. І самае цікавае, што гэтая зорачка, выкладзеная на зямлі, існуе і па сённяшні дзень! Гадоў дваццаць назад ці нават больш мяне папрасілі зрабіць помнік, прысвечаны першым піянерам. Я яго зрабіў, і там стаіць сёння гэты помнік. Я сам там не быў даўно, але ведаю, што сёлета туды прыязджала група з тэлебачання і запісала перадачу пра тую зорачку і першых піянераў.

— Ці заставаліся чыста дзіцячыя забавы ў вас, дзевяці-дзесяцігадовых хлапчукоў, падчас вайны?
— Эх, забавы… Зброі ў лесе было поўна — якой хочаш. А які ты хлапчук, калі ў цябе няма вінтоўкі ці пісталета? Загінуць тады, маючы зброю, было прасцей простага. Вакол жа паўсюль былі немцы. Але жаданне стрэліць, “бабахнуць” — наша любімае слова было! — у кансервавую бляшанку перамагала ўсялякі страх. Зброю мы хавалі так: вінтоўку трымалі асобна, затвор — асобна, патроны — асобна і г.д. А чаму хавалі? Бо і партызаны адбіралі ў нас зброю, і мы самі яе адзін у аднаго кралі. Таму загортвалі часткі зброі ў анучы і хавалі ў лесе… Потым прыбягаеш у лес, вінтоўку сабраў, бляшанку павесіў на які-небудзь сучок, стрэліў, потым зноў разабраў, схаваў — і дадому. І ўжо ляжыш задаволены ад таго, што ты “бабахнуў”. Сёння цяжка нават уявіць, што гэта ўсё было. Калі б немец цябе злавіў за такім заняткам, ну што? Ну застрэліў бы тут жа, на месцы.
А яшчэ многія з нас гінулі з-за свайго дзіцячага свавольства — капалі ямку ў зямлі, апускалі туды снарад, потым доўгай палкай з цвіком білі па гэтым снарадзе, каб выбух адбыўся. Ды яшчэ сапернічалі адзін з адным — у каго большая варонка атрымаецца. Або ў касцёр кідалі гільзы ці снарады. Касцёр гарыць сабе, а выбуху няма. Касцёр дагарае, хлопец падыходзіць, каб сучча падкінуць, а ў гэты час адбываецца выбух… Так вельмі многа хлапчукоў гінула.

— І на мінах, напэўна, падрываліся?
— Так, таксама вельмі многія. І дзеці, і дарослыя. Партызаны міны ставілі проста на дарозе, толькі крыху прысыпалі іх пясочкам. Безумоўна, многія вяскоўцы наступалі і гінулі. А немцы правяралі, ці замініраваная дарога, так. Перш чым праязджаць па дарозе, прымушалі некага з вяскоўцаў весці каня са спецыяльным катком ззаду. І калі гэты каток наязджаў на міну, значыць, і ты гінуў, і конь гінуў, і каток ушчэнт разбураўся…

— Іван Якімавіч, ці памятаеце з дзяцінства свой самы першы вопыт малявання?
— Ну як жа не помніць? Помню нават, як выглядалі мае першыя акварэльныя фарбы, алоўкі. Хаця, безумоўна, вучыцца не было ў каго, ні сярод блізкіх, ні сярод далёкіх сваякоў таго, хто б захапляўся мастацтвам, любіў і цаніў яго, таксама не было. І адкуль гэта ўсё ў мяне пайшло — я і сам не ведаю… Але вось не так даўно была прэзентацыя майго альбома. Мы ездзілі ў Слонім. Заехалі і ў Чамяры, наведалі той дом, дзе я нарадзіўся і вырас. Там, праўда, жывуць ужо іншыя людзі, але многае ў доме захавалася ў такім жа выглядзе, як і было, у тым ліку вялікая руская печ, на якой я, калі быў маленькім, маляваў. Можа, адтуль з той печкі і пачалася мая кар’ера мастака, хто яго ведае. Маці звычайна печку тую пабеліць, а я толькі і чакаю, пакуль яны з бацькам паедуць некуды ў горад. Толькі з’едуць — я дастаю вуголле, потым пальцамі яго размазваю і малюю сабе на выбеленай печцы розныя пейзажы, чалавечкаў… Прычым, калі маляваў людзей, чамусьці маляваў іх усіх аднаногіх — не ведаў, як намаляваць так, каб нагі дзве было.

— А вашы бацькі, мабыць, былі вельмі “рады” ад таго, што вы размалёўвалі печ?
— Я, сапраўды, усё чакаў, калі ж мяне маці ці бацька адлупяць за тое, што печ пэцкаў. Але яны ні разу мяне не адлупілі! Наадварот. Прыходзілі суседзі, пыталіся: “Ну а хто гэта ў вас так малюе?” Маці адказвала: “Дык гэта ж Ванька!” Тады нехта жартаваў: “Ну дык, можа, ён будзе мастаком?” І маці ніколі не пярэчыла: “Можа і будзе…”

— Давайце пераскочым цяпер на гады наперад. Ведаю, што вашымі настаўнікамі былі выдатныя творцы — Андрэй Бембель і Аляксей Глебаў. Можа, наіўнае пытанне, але хто з іх вам падабаўся больш, хто пакінуў глыбейшы след на вашым мастакоўскім станаўленні?
— Для мяне яны абсалютна роўныя, абодва былі вялікія майстры, і мы, юнакі, глядзелі на іх, як на багоў.

— Наколькі цяжка было паступіць тады, у пасляваенныя гады, у мастацкае вучылішча?
— З тым, як я паступаў у вучылішча, была цэлая гісторыя. У Мінск я прыехаў паступаць у мастацкае вучылішча з вялікім зялёным салдацкім рэчмяшком. Яго мне даў бацька, які нядаўна вярнуўся з фронту. А маці насыпала ў гэты рэчмяшок сухароў і паклала коўдру. Гэта ўсё, што ў мяне было: сухары, коўдра, нейкія грошы, ну і, безумоўна, малюнкі. Вучылішча знаходзілася тады ў оперным тэатры. Падыходжу да вахцёра, а ўжо справа ідзе да вечара — трэба ж неяк пераначаваць, а як, дзе? І вахцёр мне кажа: “Ну, калі хочаш, можаш тут пад сталом і пераспаць”. А я рады, што дазволілі хоць пад сталом. Рэчмяшок пад галаву, коўдру на плечы — і спаць. Раніцай прачынаюся — рэчмяшка няма і грошай няма. Адна толькі коўдра ды малюнкі. Разумею, што ўночы мяне нехта абакраў. І да каго ты пойдзеш цяпер без нічога? Я сабраўся, нелегальным пасажырам сеў на цягнік і паехаў дадому.
Дарэчы, пазней, праз многія-многія гады, калі я ўжо закончыў і вучылішча, і акадэмію, стаў сябрам Саюза мастакоў, мне адзін мой знаёмы расказаў праўду пра тое, што здарылася са мной тады ў першы дзень знаходжання ў вучылішчы. Ён неяк запытаў мяне: “А ты помніш аднаго нашага натуршчыка, якога мы ўсе ляпілі ў мастацкім вучылішчы? Цябе яшчэ вельмі хвалілі, “пяцёрку” паставілі!” Я кажу: “Ну, дык як яго не помніць? Гэта ж першая мая сур’ёзная работа была! Гэты натуршчык у мяне яе нават купіць хацеў, а я не прадаў, яна і сёння стаіць у маёй майстэрні”. І тут мой знаёмы мяне літаральна забівае: “Дык вось ведай: гэта ён цябе абакраў, калі вахцёрам падпрацоўваў!” Гэта быў такі ўдар пад дых… У той жа вечар я вярнуўся ў майстэрню, узяў сякеру і разбіў партрэт таго натуршчыка на кавалкі. Хоць мне вельмі шкада было гэтай скульптуры, не змог я тады вынесці такую крыўду. Гэта ж быў мой першы прыезд у Мінск, першая мая спроба атрымаць адукацыю і выйсці ў людзі… І так жорстка са мной, “зялёным” юнаком, тады абышліся!
У другі раз прыехаў у Мінск толькі на наступны год — спакойна паступіў, але тут мяне… забіраюць у войска. Прыходжу з павесткай на прызыўны пункт у Слоніме. Мяне тут жа пастрыглі. А потым аб’яўляюць, маўляў, мяне забяруць крыху пазней. Зноў цэлая бяда! Думаю сам сабе: “Як гэта пазней? Вы ж мяне ўжо пастрыглі. Як я вярнуся ў вёску? Што мне скажуць дзяўчаты? Хворы, хілы, нікому не патрэбны, нават у войска не ўзялі? Гэта ж страшная абраза для мужыка, калі яго ў войска не бяруць! Нарэшце, хто за мяне замуж пойдзе пасля гэтага?” Я вайсковай камісіі і заяўляю: “Я не пайду дадому. Забірайце мяне!” Карацей, я настаяў на сваім. А, дарэчы, амаль усе мае аднагодкі, з якімі я прыйшоў на прызыўны пункт, засталіся дома. Я ж паехаў у Забайкалле. Служыў у танкавай часці. Камандзірам дывізіі быў двойчы Герой Савецкага Саюза Драгунскі, які адыграў вельмі значную ролю ў маім жыцці.

— Адчуваю, што зараз вы зноў раскажаце нейкую цікавую гісторыю…
— Справа ў тым, што калі я служыў, маляваў партрэты выдатнікаў службы, пасылаў іх у газету Забайкальскай ваеннай акругі “На баявым пасту”. Мяне прыкмецілі і дазволілі завочна паступіць ва Усесаюзную школу імя Н.Крупскай у Маскве. А што такое завочная вучоба? Гэта раўназначна таму, што вам бы сказалі: “Вы завочна паабедалі”. Гэта і ёсць завочная вучоба: ты намалюеш нацюрморт, пашлеш яго па пошце ў Маскву, праз два месяцы табе прыходзіць адказ ад педагога з заўвагамі, маўляў, там цені не так паклаў, там схлусіў у малюнку… А ты ўжо і сам не памятаеш, што маляваў. Карацей, я вучыўся завочна так два гады, пакуль служыў. А калі дэмабілізаваўся, мяне адразу залічылі на другі курс вучылішча. Але ж вярнуся да Драгунскага. Калі падыходзіў час маёй дэмабілізацыі, я намаляваў алейнымі фарбамі яго партрэт. Разам з нампалітам аднеслі гэты падарунак яму дахаты. Праўда, яго дома тады не было, і мы падарылі гэты партрэт яго жонцы. А праз нейкі час мяне выклікае сам Драгунскі і кажа: “Табе трэба вучыцца!” Уручыў мне імянны гадзіннік і пажадаў усяго найлепшага. Так я і апынуўся на другім курсе вучылішча. А як высветлілася пазней, на самай справе мяне хацелі пакідаць на звыштэрміновую службу, ужо нават падшукалі і нявесту-татарку…
І потым, калі я ўжо скончыў вучылішча і акадэмію, а Драгунскі за гэты час перабраўся з Забайкалля ў Маскву і ўзначаліў Вышэйшую школу танкістаў “Выстрел”, у нас з ім захаваліся вельмі добрыя адносіны. Я сам яго знайшоў у Маскве. Мы часта сустракаліся, і ён мне неаднойчы казаў: “Добра, што я адыграў такую ролю ў тваім жыцці, што адправіў цябе тады на дэмбель і ты пайшоў вучыцца”.
І, нарэшце, з Драгунскім звязаны ў маім жыцці яшчэ адзін шчымлівы момант. Калі я ўжо цалкам аддаўся тэме касманаўтыкі, да мяне звярнуліся Пётр Ільіч Клімук і жонка Георгія Цімафеевіча Берагавога з просьбай зрабіць надмагільны помнік Берагавому. Я, безумоўна, згадзіўся і зрабіў гэты помнік. Але ж якое было маё здзіўленне, калі я прыехаў на Новадзявоцкія могілкі, дзе пахаваны Берагавы, паглядзець гэтае месца, і ўбачыў, што дзве магілы — Берагавога і Драгунскага — знаходзяцца ў пяці сантыметрах адна ад адной. Вось як жыццё звяло мяне яшчэ раз з Драгунскім.

— Іван Якімавіч, а чаму наогул вас так захапіў космас і стаў адной з галоўных тэм вашай творчасці?
— Усё пачалося з палёту першага штучнага спадарожніка ў 1957 годзе. Тады я зрабіў першы свой “касмічны” малюнак: з рукі чалавека злятае спадарожнік… Тэма космасу мяне паступова проста паланіла, я стаў збіраць фотаздымкі нашых касманаўтаў, у першую чаргу, безумоўна, Юрыя Гагарына. А потым быў трагічны дзень 27 сакавіка 1968 года, калі пасля работы я прыйшоў дадому (а жыў я тады ў Чыжоўцы), уключыў радыёпрыёмнік і пачуў: “Сёння трагічна абарвалася жыццё першага касманаўта планеты Зямля Юрыя Аляксеевіча Гагарына”. Я тут жа пабег у майстэрню (у мяне была тады яшчэ невялічкая майстэрня, я працаваў скульптарам-рэстаўратарам у мастацкім музеі) і пад гукі жалобнай музыкі пачаў ляпіць партрэт Гагарына.

— Як склаўся лёс гэтага партрэта?
— Партрэт я зрабіў, адліў яго з гіпсу і ў адзін цудоўны сонечны дзень вынес яго на вуліцу ды паставіў на тумбачку ў двары мастацкага музея сохнуць. А сам пайшоў абедаць да акадэміка Фёдарава, сына Янкі Маўра. Пасля абеду вяртаўся на работу і ўжо на падыходзе да музея ўбачыў: стаяць пажарныя машыны, людзей многа, дым усюды… Забег у двор, пытаюся ў пажарных: “Тут стаяў партрэт Гагарына, дзе ён?” Тыя як заравуць: “Які Гагарын? Тут не да Гагарына!” Як высветлілася, там здарыўся вельмі сур’ёзны пажар: згарэла адно гаспадарчае памяшканне, згарэла легкавушка, якая стаяла побач… Потым, калі, нарэшце, патушылі пажар, сталі разграбаць вуголле, і сярод вуголля знайшлі скульптурны партрэт Юрыя Аляксеевіча Гагарына. Ён зрабіўся чорным, моцна абгарэў. Я яго падняў і занёс да сябе ў майстэрню. Доўга ён у мяне стаяў, я нават не ведаў, што з ім рабіць. Потым ужо, калі я атрымаў майстэрню, у якой мы цяпер знаходзімся, перавёз той партрэт Гагарына сюды. Ён у мяне і сёння захоўваецца, і калі яго перавярнуць, то можна ўбачыць яшчэ тую, з часоў пажару, сажу. Калі сёлета была мая персанальная выстава, я ўпершыню паказаў шырокай публіцы гэты партрэт.

— Вы, наколькі мне вядома, добра ведалі маці Юрыя Гагарына Ганну Цімафееўну… Раскажыце, калі ласка, крыху пра гэта.
— Яна была ў мяне ў майстэрні разоў дваццаць, я яе ляпіў, маляваў. Потым яна папрасіла мяне зрабіць надмагільны помнік мужу, потым — яшчэ аднаму са сваякоў. І, практычна, я стварыў цэлы мемарыял Гагарына на яго радзіме…
А пазнаёміў мяне з Ганнай Цімафееўнай Мікалай Чаргінец, калі яна ўпершыню прыехала ў Мінск. Тады я запрасіў яе да сябе ў майстэрню, каб яна ўбачыла партрэт сына. Безумоўна, я расказаў ёй усю гісторыю з пажарам. І, выслухаўшы мяне, яна сказала: “Як жа яны падобныя — лёс Гагарына і лёс партрэта!” І тады ж дадала, што вельмі б хацела, каб партрэт знаходзіўся на радзіме першага касманаўта ў музеі. Я паабяцаў ёй, што абавязкова пастараюся, каб яе мара здзейснілася. І вось мінула многа часу, і да 70-годдзя Гагарына, калі ўжо Ганны Цімафееўны не было ў жывых, я напісаў ліст у наш урад з просьбай адліць партрэт першага касманаўта з бронзы і перадаць яго ў музей горада Гагарына. Ва ўрадзе прыхільна паставіліся да гэтай ідэі, партрэт быў адліты ў бронзе. І ўжо бронзавы бюст я неўзабаве адвёз, выконваючы просьбу маці Гагарына, на яго радзіму.

— Як разгортвалася ваша мастацка-касмічная адысея ў 70—90-я гады?
— Аднойчы я пазнаёміўся з Пятром Ільічом Клімуком, калі ён прыязджаў сюды. Ён запрасіў мяне ў Зорны гарадок, і я стаў там частым госцем. Стварыў партрэты таго ж Клімука, іншых касманаўтаў, кампазіцыі, прысвечаныя космасу… Бачыце вось, у мяне ёсць люстэрка (Падыходзіць да люстэрка і паказвае на яго. — М.Ч.), яно ўсё распісанае аўтографамі касманаўтаў, якія былі ў маёй майстэрні: Глазкоў, Клімук, Лявонаў, Раманенка, Савіных, Навіцкі, Арцэбарскі, Цітоў, Берагавы, Кавалёнак, Севасцьянаў, Румін… А вось яшчэ аўтографы польскага, чэхаславацкага, румынскага, кубінскага касманаўтаў.

— Наогул, касманаўты — гэта нейкія асаблівыя людзі?
— Мне некалі здавалася, што асаблівыя. Хаця яны такія ж, як і ўсе мы. Проста ім само жыццё падарыла тое, чаго не дало ўсім нам. Вось менавіта гэтую магчымасць — і падняцца на касмічную вышыню, і атрымаць славу, якая нялёгка даецца, і ўбачыць зямны шар з касмічнай арбіты. І, безумоўна, у кожнага з іх адбываецца пераацэнка стаўлення і да планеты Зямля, і да людзей, і да навукі. Бо многія з іх гавораць, што адтуль крышачку па-іншаму ўсё бачыцца і ўспрымаецца. Я ўспамінаю, як аднойчы задаў пытанне, здаецца, кубінскаму касманаўту Тамаё Мендэсу і румынскаму касманаўту Думітру Прунарыу: “Якая ж наша Зямля з вышыні касмічнай арбіты?” І нехта з іх мне адказаў: “Першае і галоўнае ўражанне — не бачна ніякіх меж, не бачна, дзе там Англія, Францыя, Беларусь… Ёсць толькі зямля і неспакойная вада, якая літаральна кіпіць. Прычым чамусьці зямлі вельмі мала. Фактычна адна вада, якая кіпіць. І міжволі прыходзіць такая ідэя — як бы гэта ўсіх нашых дзяржаўных кіраўнікоў пасадзіць у касмічны карабель і запусціць іх у космас. Каб яны падняліся на гэтую агромністую вышыню, зірнулі адтуль на нашу планету і задумаліся пра жыццё на Зямлі. Пра тое, што неабходна захаваць нашу планету, пра тое, што яе трэба берагчы”.

— Касманаўты вам калі-небудзь гаварылі пра тое, як яны ставяцца да мільянераў, якія па ўсім свеце апошнім часам усё часцей і часцей купляюць пуцёўкі ў космас?
— Гаварылі, што яны проста замінаюць. Маўляў, нам трэба займацца навукай, а калі ляціш з імі, за імі трэба даглядаць, як бы чаго з імі там не здарылася. Дзякуй богу, на сёння ніхто на касмічным караблі яшчэ не памёр, але не дай бог…

— Скажыце, а якія касманаўты як натуршчыкі? Цярплівыя, неспакойныя?
— Я сказаў бы, што, хутчэй, цярплівыя, чым неспакойныя.

— І Алег Навіцкі, якога вы лепіце апошнім часам?
— Так. Дарэчы, ён літаральна днямі быў у мяне. Наогул, часта прыязджае ў Беларусь і заўсёды наведвае маю майстэрню. Больш за тое, ён чатыры разы мне званіў у майстэрню з космасу! Незадоўга да свайго палёту, выходзячы з маёй майстэрні, Алег на развітанне мне сказаў: “Іван Якімавіч, а я вам пазваню з космасу”. Я тады ўспрыняў гэтыя словы як жарт. А праз некалькі тыдняў у мяне неяк зазвінеў тэлефон. Я здымаю трубку, пытаюся: “А хто гэта?” І чую: “Я”. Я пытаюся: “Хто я?” У адказ: “Алег”. — “Які Алег?” — “Навіцкі”. — “Дык а дзе ты? Заходзь!” — “Не магу, я ў космасе…” У мяне пасля гэтых яго слоў мурашкі па спіне пабеглі, амаль шок быў. Я не мог паверыць: як гэта, з космасу званок сюды, у майстэрню? А яшчэ адзін раз ён мне адтуль пазваніў, я ў яго пытаюся: “Ну як там бачнасць?” А ён мне адказвае: “Добрая бачнасць! Бачу, вы яшчэ ў майстэрні седзіце — святло гарыць!” Вось такі жартаўнік Алег Навіцкі…

— Дык а колькі яго партрэтаў вы ўжо зрабілі?
— Цяпер раблю другі яго партрэт, а, па сутнасці, трэці. Бо самы першы партрэт, які пачаў ляпіць у Зорным гарадку яшчэ да палёту Алега, я разбурыў. Цяпер шкадую пра гэта.

— Можа быць, я зазіраю далекавата ў будучыню, але вы ўжо ведаеце, хто з касманаўтаў будзе пазіраваць вам пасля Навіцкага?
— Не ведаю, як наконт пазіравання, але пра адну сваю задуму раскажу. Ёсць у нас вуліца Касманаўтаў, там ёсць прыгожыя дамы, і вось я задумаў на тарцы аднаго з дамоў зрабіць вялікі рэльеф з трыма скульптурнымі партрэтамі нашых беларускіх касманаўтаў — Пятра Клімука, Уладзіміра Кавалёнка і Алега Навіцкага. І там жа, паводле задумы, побач будзе закладзена алея, дзе кожны касманаўт, які будзе прыязджаць у Беларусь, мог бы пасадзіць дрэва. Акрамя таго, там павінна з’явіцца кавярня “Космас”. Словам, гаворка ідзе пра цэлы тэматычны ансамбль.

— Іван Якімавіч, калі ласка, некалькі слоў пра вашу майстэрню. Знаходзячыся тут, немагчыма адвязацца ад думкі, што гэта не проста майстэрня скульптара, а нешта большае, можна сказаць, музей.
— А яна на сёння ўжо насамрэч лічыцца музеем. Яна так і называецца: “Музей-майстэрня народнага мастака Беларусі Івана Міско”. Чаму так? Таму што я вырашыў, што ўсё гэта павінна застацца для нашчадкаў. І калі Аляксандр Рыгоравіч Лукашэнка ўручаў мне званне “Народны мастак”, я сказаў яму, што ўсё мною зробленае я дару гораду. На дадзены момант ідзе падрыхтоўка экспазіцыі музея. Хаця экскурсіі я тут праводжу даўным-даўно.

— А калі ён адкрыецца афіцыйна?
— Гэтага я пакуль не магу сказаць. Усе тэрміны будуць залежаць ад фінансавання.

— Што вас найбольш хвалюе ў сённяшнім жыцці айчыннай мастакоўскай супольнасці, асабліва ў сітуацыі з запатрабаванасцю маладых мастакоў?
— Я вам скажу, што адносна маладых галоўнае, за што я хвалююся, гэта наступнае: вось атрымліваюць яны адукацыю, дыпломы, а потым пачынаюцца пошукі працы. Для таго ж, каб мастак ці скульптар адбыўся, яму трэба даць дзяржаўны заказ. А калі ў маладога творцы няма такога заказу, то яго чакае цяжкі лёс. І яшчэ адно балючае пытанне — майстэрні. Сёння Саюз мастакоў не будуе майстэрань. За дваццаць апошніх гадоў — ніводнай пабудаванай майстэрні, бо няма фінансавання. Гэта, безумоўна, таксама вельмі дрэнна.

— Вы ўжо казалі пра задуму стварыць рэльеф з партрэтамі беларускіх касманаўтаў. Якія яшчэ песціце мары?
— Ды ў мяне іх не адна. Па-першае, паставіць помнік Надзі Лежэ, якая зрабіла для Беларусі і для ўсяго Савецкага Саюза вельмі многа. Яна часта сюды прыязджала, і я пастаянна быў у яе як ардынарац — паліто і шубу насіў. Тады ж і ляпіў яе, у мяне захаваўся партрэцік, які зляпіў з натуры. І вось цяпер я мару паставіць помнік на яе радзіме ў вёсцы Зембін на Барысаўшчыне. Калі ёй было чатырнаццаць гадоў, яна з’ехала адтуль у Польшчу, потым — у Францыю, дзе выйшла замуж за мастака Фернана Лежэ ды так там і засталася. Па-другое, я мару паставіць помнік Казіміру Семяновічу — буйному вучонаму, ваеннаму інжынеру, тэарэтыку артылерыі, які жыў у ХVІІ стагоддзі. Па-трэцяе, я мару паставіць помнік канцлеру Вялікага Княства Літоўскага Льву Сапегу для горада Слоніма. А пра зусім рэальныя планы скажу, што ў красавіку наступнага года будзе адкрыццё маёй выставы ў сталічнай галерэі Міхаіла Савіцкага, а адначасова будзе прэзентавана кніга-альбом, прысвечаная Алегу Навіцкаму. Там будуць змешчаны дзённік, які вяла яго жонка, пакуль ён быў у космасе, шматлікія фотаздымкі, якія ён адзняў на арбіце. Вось збольшага я акрэсліў вам свае планы-мары…

— Скажыце, у скульптара пасля гадзін напружанай працы баляць пальцы?
— Ды не. Гэта ж пастаянная трэніроўка, пастаянная загартоўка. Нездарма ж гавораць, што рукі скульптара павінны быць пастаянна ў гліне, пастаянна ў рабоце. А ў музыканта хіба баляць пальцы, калі ён кожны дзень музіцыруе? Дык гэтак жа і ў скульптара не баляць.

— Іван Якімавіч, самае апошняе да вас пытанне. Як вас на ўсё хапае — і на творчасць, і на актыўнае грамадскае жыццё? У чым сакрэт вашай пастаяннай бадзёрасці, сабранасці, аптымізму?
— А божа мой… Проста я прыходжу рана і сыходжу позна. Я не ведаю, што такое выхадны дзень. Для мяне майстэрня — гэта мой дом. Я дадому начаваць толькі прыходжу. А тут, у майстэрні, — усё маё жыццё. Я ніколі не ведаю, хто прыйдзе да мяне сёння ў госці, з кім буду я сёння піць гарбату. Дзверы адчынены. А рукі заўсёды павінны быць у гліне. Для мяне праца і ёсць адпачынак. Я ніколі не адчуваю стомленасці ад працы, я пачынаю сумаваць тады, калі ў мяне рукі не ў гліне… Гліна для мяне — не гразь. Гэта высакародны і каштоўны матэрыял, гэта для мяне золата. Сапраўднае золата і срэбра — для мяне не каштоўнасць. Каштоўнасць — гліна і праца чалавека.

— Вялікі дзякуй за гутарку!

Мікола ЧЭМЕР.
Фота аўтара і з асабістага архіва скульптара.