Алесь МАРЦІНОВІЧ

З яго Джымам Ясенін сябраваў

Народны артыст СССР Васіль Качалаў нарадзіўся ў Вільні. Беларус па паходжанні, ён праславіўся не толькі ва ўсім Савецкім Саюзе, але і далёка за яго межамі.

Пра гэтага выдатнага акцёра Алесь Марціновіч расказвае ў сваёй кнізе “Як шмат у гэтым слове — тэатр”, якая стала першай у пятым томе яго аўтарскай серыі “Гісторыя праз лёсы”. Прапаноўваем нашым чытачам заключны ўрывак з яе.

Не па сваёй волі Васіль Іванавіч у 1919–1922 гадах знаходзіўся за мяжой. Пра тое, што апынецца за межамі Радзімы, і не здагадваўся. З трыццацю шасцю артыстамі Мастацкага тэатра паехаў на гастролі ў Харкаў. Але ў горад нечакана ўварваліся белыя.

Ішла грамадзянская вайна. Праўда, белыя ў Харкаве доўга не затрымаліся. Пачалося наступленне Чырвонай Арміі. Артысты ўздыхнулі з палёгкай. Толькі радаваліся яны рана. Белыя, адступаючы, прымусілі і гастрольную трупу скрануцца з месца. Давялося выступаць у паўднёвых гарадах, усё больш аддаляючыся ад цэнтра.

Акцёры, некаторыя з сем’ямі, былі прадастаўлены самі сабе. Настрой палепшыўся, калі звязаліся з адной італьянскай фірмай, якая прапанавала здымацца ў фільме па п’есе Кнута Гамсуна “У жыцця ў лапах”. Але спадзяванні аказаліся марнымі. Калі на параходзе прыбылі ў Турцыю, не змаглі атрымаць італьянскія візы.

Дабраліся да Балгарыі. Там пашанцавала. Далі некалькі выступленняў. Пазней былі выступленні ў Бялградзе, Заграбе, Любляне, Вене, Празе. У Празе сустрэлі і Новы, 1921, год. Асаблівы поспех меў Гамлет у выкананні Качалава.

У Берліне Васіль Іванавіч выступаў і з канцэртнай праграмай. Упершыню чытаў “Скіфы” і “Дванаццаць” Аляксандра Блока.

Затым трупа пабывала ў Даніі, Швецыі, Нарвегіі. Нават з’явілася магчымасць арганізаваць гастролі ў Злучаныя Штаты Амерыкі, Вялікабрытанію. Абяцалі добра заплаціць.

Разам з іншымі адчуваў няпэўнасць і Качалаў. Як жылося яму тады, можна даведацца з яго перапіскі з Неміровічам-Данчанкам. З ім звязаўся толькі на трэці год знаходжання за мяжой. Дый тое з вялікай цяжкасцю.

Пісаў Уладзіміру Іванавічу: “У мяне, а я ў лепшых, чым многія мае таварышы, умовах, няма ні грошай, ні цёплага паліто, ні касцюма — я нашу пераніцаваны фрак, няма бялізны, няма абутку”.

Аднак багатае жыццё на чужыне яго не вабіла. Гэта відаць з такога прызнання: “Тым не менш Масква з яе цяжкасцямі быту мне даражэй за ўсе раскошы буржуазнага свету”. Нешта падобнае любіў паўтараць, калі бачыў, што некаторыя таварышы з-за адчаю гатовы жыць у любой краіне. Толькі б мець дастатак. Сам жа не ўяўляў жыцця без Мастацкага тэатра: “Дарагі Уладзімір Іванавіч! Канечне, я прыеду ў Маскву, канечне, я вярнуся ў тэатр. Калі застану тэатр паміраючым, буду рабіць усё, што ў маіх сілах, каб дапамагчы ўстаць яму на ногі. Калі застану яго разваленым, дык ніколі не дарую сабе, што спазніўся з дапамогай, і ад адной думкі аб гэтым робіцца мне страшна… Мне патрэбны тэатр больш, чым я яму. Гэта маё самае глыбокае перакананне і самае непасрэднае пачуццё”.

Вярнуўшыся ў Маскву толькі ў маі 1922 года, там, аднак, доўга не затрымаўся. Аднак цяпер гэта была не вымушаная эміграцыя, а гастролі ў ЗША. Пачаліся яны “Царом Фёдарам”. Гэты спектакль па традыцыі паказваўся на працягу тыдня. Такі тэрмін адводзіўся і спектаклям “На дне”, “Тры сястры” і іншым.

Потым пачалося гастрольнае турнэ па краіне: Чыкага, Філадэльфія, Бостан. Усюды — нязменныя аншлагі, не ў апошнюю чаргу дзякуючы Качалаву.

Летам 1923 года трупа на два месяцы перапыніла гастролі, каб адпачыць. Качалаў з сям’ёй набіраўся сіл у гарах Гарца. Пасяліўся ў адной з ціхіх нямецкіх вёсак.

Восенню артысты выступалі ў Парыжы. Потым зноў паехалі ў Амерыку, каб прадоўжыць гастролі.

Новы перыяд у творчым жыцці Васіля Іванавіча пачаўся са жніўня 1924 года. Засталіся ззаду блуканні па пакутах. Прайшлі гастролі па Злучаных Штатах Амерыкі. За плячыма — багаты сцэнічны вопыт. Наперадзе — жаданне працаваць і працаваць.

Браўся за новыя ролі. Сярод іх — Іван Карамазаў у інсцэніроўцы “Браты Карамазавы” па аднайменным рамане Ф.Дастаеўскага, Мікалай І у п’есе А.Кугеля “Мікалай І і дзекабрысты”, Вяршынін у “Браняпоездзе № 14-69” У.Іванава, Захар Бардзін у “Ворагах” М.Горкага.

Па-ранейшаму перад кожнай чарговай роляй хваляваўся, як і ў гады юнацтва. Інакш працаваць проста не мог. З гэткай жа патрабавальнасцю, захопленасцю здымаўся ў кіно, дэкламаваў любімыя творы.

Адна з лепшых роляў — “ад аўтара”, калі знаёміў публіку з “Уваскрэсеннем” Л.Талстога. Чытаў гэты неўміручы твор і па радыё. На шчасце, запіс захаваўся. І сёння можна пачуць голас Васіля Іванавіча.

Былі ў рэпертуары Качалава і творы А.Пушкіна, М.Лермантава, М.Някрасава, М.Гогаля, А.Чэхава, У.Шэкспіра, маладых тады паэтаў У.Маякоўскага, С.Ясеніна, К.Сіманава, С.Шчыпачова.

Пры жаданні “Іліяду” Гамера мог дэкламаваць па-грэчаску, а адну з прамоў Цыцэрона і ўрыўкі з твораў Гарацыя — на латыні.

Качалаў стаяў і каля вытокаў жанру эстраднага выканання драматычных твораў, так званага мантажу. Патлумачу, што гэта такое.

Артыст адначасова выконвае некалькі роляў. Пераходзіць ад адной да другой, лёгка пераўвасабляецца. Мантажы “па-качалаўску” гледачам вельмі падабаліся. Яны ішлі на іх з задавальненнем, як і на спектаклі з яго ўдзелам.

У Васілю Іванавічу прываблівала не толькі высокае выканальніцае майстэрства. Душэўнасць, цеплыня, што так і праменіліся з яго адкрытай і багатай душы, таксама прыцягвалі да яго. Як бы правілам стала для яго: галоўнае — гумар і цудоўны настрой. Таму заўсёды прыходзіў у тэатр вясёлым, жыццярадасным, з нязменнай усмешкай. У коле сяброў, знаёмых мог парадаваць эпіграмай, жартоўнымі вершамі і нават паэмай. Пісаў свае творы так шчыра, непасрэдна, што тыя, каму ўдавалася паслухаць іх, заўсёды заставаліся задаволенымі.

Часта гэта адбывалася і на яго кватэры. Быў чалавекам вельмі гасцінным і гатовым прыняць кожнага. У яго бывалі самыя розныя людзі. Ясенін, пазнаёміўшыся з Качалавым, пазней заходзіў не толькі да яго самога. Упадабаў паэт і сабаку Васіля Іванавіча. Неўзабаве пасля знаёмства з Качалавым у адсутнасць гаспадара спецыяльна завітаў да Джыма. Каб падкрэсліць урачыстасць моманту, на галаву сабе надзеў шаўковы цыліндр. А ў час трэцяга наведвання ў прысутнасці Васіля Іванавіча прачытаў верш “Сабаку Качалава”, які даўно стаў хрэстаматыйным:

Дай, Джим, на счастье лапу мне,
Такую лапу не видал я сроду.
Давай с тобой полаем при луне
На тихую, бесшумную погоду.
Дай, Джим, на счастье лапу мне…

У шчодрым сэрцы Качалава знаходзілася месца не толькі Джыму. Любіў ён і іншых жывёл. У гэтай сваёй любові не баяўся падацца сентыментальным. Гэта відаць з выпадку, што адбыўся ў час яго знаходжання ў Кіславодску.

Сябры прапанавалі Васілю Іванавічу праехацца на конях у горы. Ахвотна згадзіўся. Але, калі даведаўся, што яму прапаноўваюць жаробку, якая карміла малаком сваё кволае жарабя, засмуціўся. Праўда, нічога не сказаў. Як жа здзівіліся сябры Качалава, калі, азірнуўшыся назад, убачылі, што ён марудна падымаецца ў горы. Гэта пры тым, што быў неблагі наезнік. Праз некаторы час зусім спыніўся.

Пасля вяртання назад сталі сведкамі такой карціны. Жаробка карміла свайго сысунка, а Васіль Іванавіч замілавана назіраў за імі і моўчкі курыў.

Спачатку Качалаву нялёгка было праторваць сабе дарогу. Затое яго талент паступова быў належным чынам ацэнены. Але Васіль Іванавіч зусім не “забранзавеў”. Гэта адчувалі і яго калегі па сцэне, і знаёмыя. Дый маглі ўпэўніцца ўсе, каму хоць аднойчы даводзілася сустракацца з ім.

Качалава пазнавалі на вуліцы. З ім маглі паздароўкацца. Кожнаму адказваў прыязна. Даваў зразумець, што нават незнаёмы чалавек блізкі яму. Ішло гэта і ад прыроднай чалавечнасці, душэўнасці. Ад той вялікай улюбёнасці ў жыццё, калі хочацца жыць ярка і паўнакроўна ва ўсім.

У адным з лістоў у 1933 годзе прызнаваўся: “Жыццё люблю, сам працэс жыцця люблю”. Хоць, як ці не ў кожнага, з гадамі аптымізму менела.

Наставалі моманты, калі міжволі прыходзілі думкі аб тым немінучым, што чакае наперадзе. Сведчанне таго і ліст, напісаны ў 1945 годзе: “Я ўсё спадзяваўся, што са старасцю гэтая прага і прывязанасць да жыцця будзе заціхаць. І мне здавалася, што чым далей будзе працягвацца мая старасць, тым лягчэй і спакойней перанясу паміранне. А вось за гэты год страціў гэтую надзею… Часам прама да слёз не хочацца паміраць!”

Падобныя пакутліва-трывожныя думкі ў яго з’явіліся ўпершыню, бадай, у 1940 годзе. Тады ўрачыста было адзначана 65-годдзе Васіля Іванавіча. Блізкім спавядаўся: “Мой юбілей мяне вельмі стаміў, і, акрамя смутку на душы, ад яго нічога не засталося — я так выразна адчуў, што гэтае юбілейнае ўганараванне — апошняя генеральная рэпетыцыя таго спектакля — пахавання, якога нядоўга чакаць, таго канчатковага “выніку”, перад якім гэты юбілейны “вынік” быў перадапошнім. Вельмі я адчуў на гэтым юбілеі сваю закончанасць. Вельмі адразу аслаб, ад напружання, магчыма, ад жадання схаваць ад людзей свой настрой, ад нежадання паказаць ім свой смутак, ад штучнасці вясёлага твару пры гэтай невясёлай ігры. Па сутнасці, ад гэтага юбілею я і трапіў у санаторый і выбыў са строю…” Але своечасова падлячыўся.

У гады Вялікай Айчыннай вайны выступаў на фронце перад салдатамі і афіцэрамі. Пасля зняцця блакады выязджаў у Ленінград. Сустракаўся з маракамі Балтыйскага флоту. Рэгулярна ўдзельнічаў у радыёперадачах. Толькі напружаная праца не прайшла бясследна.

Напярэдадні свайго 70-годдзя трапіў у бальніцу: грып даў ускладненні на ныркі. Разумеў, што кашчавая ўсё бліжэй падступаецца да яго. Спяшаўся ажыццявіць тое, пра што даўно марыў. Найперш працягваў запісваць на радыё любімыя творы. Калі ж выходзіў на сцэну, пасля кожнага спектакля развітваўся з той ці іншай роляй. Здагадваўся, што выступіць у ёй больш не давядзецца.

У бальніцу зноў трапіў 2 чэрвеня 1947 года з цяжкім запаленнем лёгкіх. Прахварэў да сярэдзіны ліпеня. Пасля бальніцы адпачываў у санаторыях. У Маскву вярнуўся толькі ў верасні.

Набліжалася 800-годдзе сталіцы. Першыя згадкі ў летапісах пра Маскву адносяцца да 1147 года. Да ўсяго рыхтаваўся адзначыць свой паўвекавы юбілей тэатр, які даўно стаў для яго сваім.

Ва ўрачыстыя дні адчуваў сябе, як ніколі, шчаслівым, бадзёрым. У фае раздаваў ганаровыя значкі з выявай чайкі. Вечарам іграў у спектаклі “Ворагі”. Тыя, хто даўно яго не бачыў, здзіўляліся, як молада выглядаў. Быццам вярнулася маладосць.

Праз два дні планавалася мерапрыемства ў Доме вучоных. Збіраўся выступіць у сцэне з “Браняпоезда № 14-69”. Выступлення аднак не адбылося.

Тым днём у добрым настроі накіраваўся на планавае абследаванне ў Крамлёўскую бальніцу. На лёгкіх урачы заўважылі нейкую падазроную пляму. Гэта іх спалохала. Выступаць забаранілі. А 2 лістапада 1947 года паклалі на дэталёвае абследаванне. Западозрылі рак лёгкіх.

Вестка аб цяжкай хваробе Качалава хутка распаўсюдзілася па Маскве. Прыхільнікі таленту Васіля Іванавіча стараліся падтрымаць яго маральна. Яму дзясяткамі прыхо-дзілі пісьмы, у якіх гучалі самыя цёплыя, спагадлівыя словы. Гэта радавала. Але і разумеў: паток пісьмаў невыпадковы. Калі ж пазнаёміўся з успамінамі пра тое, як шмат ён зрабіў для тэатра, з сумам усміхнуўся. Ціха сказаў: “Як некралог — някепска”. Было гэта ўжо вясной 1948 года.

Пасля лячэння ў Крамлёўскай бальніцы і трох месяцаў, праведзеных у санаторыі “Барвіха”, пераехаў на сваю дачу на Ніколіну гару. Нягледзячы на нямогласць, не заседжваўся, спяшаўся на прыроду.

Аднойчы паволі ішоў па шашы. Не звяртаў увагі на машыны, што рухаліся ў абодвух напрамках. Нечакана адна з іх, абагнаўшы, павярнула назад. Пад’ехаўшы, спынілася.

Шафёр выскачыў з кабіны.

— Васіль Іванавіч! — прамовіў як добраму знаёмаму. — Вы паправіліся?

Не пачуўшы адказу, працягваў:

— А ўсе мы так хваляваліся за вас.

Качалаў не ведаў, што і прамовіць. Слёзы падступілі да яго вачэй. Падобнае пачуць у цяжкі для яго перыяд было асабліва прыемна.

За тры дні да смерці ў размове з жонкай і сынам прызнаўся: “Цікаўнасці няма, але і страху няма таксама”. Меў на ўвазе сваю хуткую канчыну.

Смерць напаткала яго нечакана. Калі менш за ўсё пра яе думаў. Памёр раптоўна ад кровазліцця ў лёгкія ў 9 гадзін 20 хвілін 30 верасня 1948 года.

Не стала аднаго з выдатнейшых расійскіх акцёраў. Пайшоў у вечнасць адзін з самых таленавітых беларусаў з шэрага тых, хто па волі лёсу вымушаны быў працаваць на карысць іншых культур.

Імя Качалава прысвоена Казанскаму драматычнаму тэатру, аднаму са старэйшых у Расіі.