Жывая рэакцыя

З 2010 года на базе сталічнага Новага тэатра дзейнічае клуб “Сябры Новага тэатра”. Ён быў створаны па ініцыятыве галоўнага адміністратара тэатра Аляксандра Навумавіча Хаета, а вядзе яго ўсе гэтыя гады майстар сцэны, драматург, тэатразнаўца Ігар Анатольевіч Падлівальчаў. Нягледзячы на не такі ўжо і вялікі ўзрост, клуб можа пахваліцца немалымі дасягненнямі, а галоўнае — сябрамі, якіх паспеў набыць за гэты час. Яго сябры — гэта найперш установы адукацыі, ад дзіцячых садоў да ўніверсітэтаў. Дашкольнікі, многія са школьнікаў і нават са студэнтаў менавіта праз клуб упершыню далучаюцца да тэатра, робяць першы крок у гэты храм і першыя спробы спасцігнуць гэтую рэлігію. Такім чынам Новы тэатр непасрэдна выконвае адукацыйную і выхаваўчую функцыі тэатра, а таксама выхоўвае свайго гледача.

Аўтар гэтых радкоў і раней ужо быў знаёмы з клубам “Сябры Новага тэатра”. Напрыклад, некалькі гадоў назад мне давялося тут прысутнічаць на тэатральным паказе выключна для студэнтаў Беларускага дзяржаўнага педагагічнага ўніверсітэта імя Максіма Танка. Ужо і не памятаю, які тады ішоў спектакль, але выразна запомнілася схема: студэнты запаўняюць залу, перад спектаклем на сцэну выходзіць Ігар Падлівальчаў, коратка ўводзіць гледачоў у будучае дзейства (хто аўтар п’есы-арыгінала, хто рэжысёр спектакля, чаму вырашылі ўзяцца за гэтую тэму і інш.), адбываецца непасрэдна сам прагляд, а потым, пасля спектакля, пачынаецца вялікая-вялікая дыскусія з удзелам і самога Ігара Падлівальчава, і рэжысёра з артыстамі і — мабыць, гэта і ёсць самае галоўнае — студэнтамі-гледачамі, якія сыплюць і сыплюць свае пытанні тым, хто сядзіць на сцэне. Потым ужо ва ўніверсітэце многія студэнты атрымлівалі творчыя заданні ад сваіх выкладчыкаў паразважаць на тыя або іншыя тэмы, закранутыя ў спектаклі і суадносныя з пытаннямі, якія яны вывучалі па ўніверсітэцкай праграме.

Але тое былі студэнты, сталыя ці часовыя рэзідэнты Мінска… А 17 сакавіка мне давялося стаць сведкам, як на падобнае ж мерапрыемства ў рамках дзейнасці клуба “Сябры Новага тэатра” прыехаў цэлы дэсант дзесяцікласнікаў і адзінаццацікласнікаў з Вілейкі на пяці аўтобусах (усё ж 185 чалавек!), не толькі са сваімі настаўнікамі, але нават і з начальнікам аддзела адукацыі, спорту і турызму Вілейскага райвыканкама Аляксандрам Часлававічам Пуцейкам. Тэмай сустрэчы ў той дзень было “Вяртанне забытых літаратурных імён”. А для паказу і наступнага абмеркавання старшакласнікам быў прапанаваны спектакль “Каляды” (гарадскі раманс па аповесці “Няўдачніца Анюта” (у арыгінале “Невдашечка Анюта”) Якуба Брайцава; інсцэніроўка Ігара Соніна, рэжысёр-пастаноўшчык Сяргей Кулікоўскі, мастак-пастаноўшчык Марына Шуста, асістэнт рэжысёра Ігар Падлівальчаў, балетмайстар-пастаноўшчык Марына Баранава).

Прадугадваю пытанні чытача: чаму менавіта Вілейка? І што гэта за аўтар такі невядомы — Якуб Брайцаў?

Па парадку трэба адказаць на першае і другое. У абодвух адказах хаваюцца пэўныя “выпадковыя наканаванасці”.

Сяброўства Новага тэатра і сістэмы адукацыі Вілейскага раёна пачалося некалькі гадоў назад, калі да галоўнага адміністратара тэатра Аляксандра Хаета звярнулася жанчына з Вілейкі, каб замовіць тузін білетаў на спектакль для супрацоўнікаў аддзела адукацыі, спорту і турызму Вілейскага раёна. Між іншым яна паведаміла Аляксандру Навумавічу, што начальнік аддзела — вялікі аматар тэатра, і нават не проста аматар, а адданы прыхільнік, можна сказаць, адэ пт, іграе ў трупе Вілейскага народнага тэатра. Аляксандр Навумавіч адразу ж папрасіў рэквізіты і ўжо на наступны дзень патэлефанаваў Аляксандру Часлававічу з прапановай аб супрацоўніцтве. Перамовы ішлі лёгка, бо адбодва адчулі адзін у адным людзей блізкіх, менавіта дзякуючы любові да тэатральнага мастацтва. Тады, у 2016 годзе, і быў заключаны першы дагавор паміж Новым тэатрам і аддзелам адукацыі, спорту і турызму Вілейскага раёна аб супрацоўніцтве ў рамках праекта “Свет тэатра” клуба “Сябры Новага тэатра”. Каардынатарам праекта стала настаўніца рускай мовы і літаратуры сярэдняй школы № 3 Вілейкі Алеся Аліеўна Ваўчкова. 185 старшакласнікаў з Вілейкі і Вілейскага раёна (з 5 гарадскіх школ і гімназій і 5 сельскіх школ) атрымалі ўнікальную магчымасць на працягу 2016/2017 навучальнага года паглядзець шэраг спектакляў у Новым тэатры (“І чутны толькі гукі паланэза…” па п’есе І.Соніна, “Трыбунал” паводле А.Макаёнка, “Як я стаў…” па п’есе Я.Пуліновіч і інш.), сустрэцца з рэжысёрамі і артыстамі, паўдзельнічаць у цікавых і карысных дыскусіях. І тады ж гэты праект атрымаў афіцыйны статус брэндавага мерапрыемства аддзела адукацыі, спорту і турызму Вілейскага раёна. На сайце аддзела ўся інфармацыя аб праекце так і змяшчаецца — у рубрыцы “Брэндавыя мерапрыемствы”. Сёлетні сезон — ужо другі ў рамках гэтага супрацоўніцтва. Адметна, што да ўдзелу ў ім далучылася яшчэ адна сельская школа раёна, і цяпер у сябрах клуба Новага тэатра ўжо 11 устаноў агульнай сярэдняй адукацыі Вілейшчыны. Іх навучэнцы і прыехалі 17 сакавіка ў Мінск, каб паглядзець у Новым тэатры інсцэніроўку Ігара Соніна паводле аповесці “Няўдачніца Анюта” Якуба Брайцава, папярэдне пазнаёміўшыся з гэтым творам.

Дык вось і адказ на другое пытанне: хто ён, Якуб Брайцаў?

Ігар Падлівальчаў (раскрыем ужо сакрэт: Ігар Сонін — гэта творчы псеўданім Ігара Падлівальчава) расказаў мне, што аднойчы галоўны рэжысёр Новага тэатра Сяргей Кулікоўскі папрасіў яго падшукаць для рэпертуару якую-небудзь малазнаёмую беларускую прозу. Натуральна, Ігар Анатольевіч пачаў гэтыя пошукі з дастаткова багатай хатняй бібліятэкі і, не знайшоўшы там нічога прыдатнага, адправіўся ў кнігарню. А там убачыў кнігу выдавецтва “Рэгістр”: “Якуб Брайцев. Среди болот и лесов” з гучным падзагалоўкам “Першы беларускі раман”. І тады Ігар Анатольевіч міжволі падумаў: “Нешта міма мяне ў гэтым жыцці прайшло. Штосьці не ведаю я такога беларускага пісьменніка, ды яшчэ і аўтара першага беларускага рамана”. Безумоўна, набыў гэтую кнігу, пачытаў яе — і адкрыў для сябе гэтае імя. У цалкам забытага да апошняга часу Якуба Брайцава быў вельмі няпросты лёс. Нарадзіўся на Магілёўшчыне ў сялянскай сям’і, вучыўся ў павятовым вучылішчы ў Клімавічах. Захапленне літаратурай прыйшло з маладых гадоў, і пад уплывам рускіх пісьменнікаў пачаў сам ствараць прозу. Яго аповесць “Багачы” выйшла асобным выданнем у 1889 годзе, але яно стала і апошнім. Усе наступныя буйныя творы, якія напісаў Якуб Брайцаў, — аповесці “Няўдачніца Анюта” і “Дудалева лаза”, камедыя “Бяда цыгана”, раман “Сярод балот і лясоў” і іншыя — не пабачылі свет па той простай прычыне, што ў аўтара не было сродкаў на іх выданне. А, як кажуць, няма кніжак — няма і аўтара. Вось і забыліся пра Якуба Брайцава на цэлае стагоддзе, хаця ў свой час яго прозу высока ацаніў сам Леў Талстой, з сям’ёй якога Якуб Брайцаў сябраваў.

Аповесць “Няўдачніца Анюта” ў інсцэніроўцы Соніна-Падлівальчага рэжысуры Сяргея Кулікоўскага, безумоўна, набыла новае гучанне. Але, як заўважыў Ігар Анатольевіч, прадстаўляючы спектакль вілейскім школьнікам, па сутнасці, праблемы, якія закранаюцца ў ім, засталіся тымі ж, якія падымаў у сваёй аповесці і пісьменнік Якуб Брайцаў. “Адчуванне юнацтва, якое часта проста згарае ў жарсцях, няпростыя адносіны старэйшага і малодшага пакаленняў, праблема выбару паміж пачуццём і абавязкам, паміж паэзіяй і прозай. Гэта ўсё было і 130 гадоў назад, калі пісалася аповесць, гэта ўсё ёсць і сёння. Гэта тое, што не залежыць ад таго, які на дварэ год і які сацыяльны лад пануе ў гэтым годзе. Гэта ўсё — стан душы чалавечай. Вось пра стан душы і пра тое, што з гэтай душой можа адбыцца, мы і зрабілі спектакль”, — сказаў Ігар Падлівальчаў.

Пасля прагляду ад школьнікаў былі пытанні, а пасля пытанняў і адказаў на іх Ігара Падлівальчага была ўрачыстасць. Дыхтоўнымі дыпломамі з удзячнасцю за супрацоўніцтва з клубам “Сябры Новага тэатра” былі ўзнагароджаны начальнік аддзела адукацыі, спорту і турызму Вілейскага райвыканкама Аляксандр Пуцейка і настаўніца вілейскай сярэдняй школы № 3 Алеся Ваўчкова. Памятныя гадзіннікі з выявай фасада Новага тэатра на цыферблаце і запрашальныя білеты на спектаклі тэатра атрымалі навучэнцы 11 “А” класа сярэдняй школы № 3 Мікалай Томкавіч, Дзіяна Траццяк і Дзіяна Чыркіна, аўтары найбольш цікавых водгукаў на спектаклі тэатра, якія яны паглядзелі ў рамках праекта.

А я потым пагаварыў з Алесяй Ваўчковай, каб з першых вуснаў даведацца, што ўсё ж дае школьнікам удзел у праекце клуба “Сябры Новага тэатра”, які канкрэтны з гэтага плён. Я меў з Алесяй Аліеўнай дастаткова працяглую гутарку, але спынюся толькі на трох момантах.

Першы момант. Коля Томкавіч, які атрымаў падарункі за свой цудоўны водгук на спектакль “І чутны толькі гукі паланэза…”, ужо дакладна ведае, што будзе паступаць на фізічны факультэт БДПУ імя Максіма Танка, але пры гэтым вельмі тонка адчувае і любіць паэзію і тэатр, цудоўна дэкламуе вершы, шмат чытае. У Алесі Аліеўны часам пытаюцца: “А вам не крыўдна, што дзеці з такімі данымі сыдуць у канчатковым выніку ў зусім іншую сферу?” На што Алеся Аліеўна толькі паціскае плячыма: “А хіба ж гэта не здорава, калі ў нас будуць такія фізікі, як Коля Томкавіч, — з паэзіяй і тэатрам у душы?”

Другі момант. Алеся Ваўчкова расказала мне пра аднаго дзесяцікласніка Мішу, хлопца яркага і неардынарнага, але з праблемамі ў паводзінах. Тым не менш, калі ў класе аб’явілі, што можна запісацца на праект і паехаць у Мінск паглядзець спектакль, ён зрабіў гэта адным з першых. Настаўнікі хваляваліся: ён не раз ствараў непрыгожыя сітуацыі ў школе, дык а што, калі ён і ў тэатры што-небудзь вытварыць? Але ўзялі. Пасля першай жа паездкі ён неяк раптоўна змяніўся. Падышоў да сваёй настаўніцы і сказаў ёй літаральна такія словы: “Вы ведаеце, Таццяна Сяргееўна, я вырашыў туды заўсёды ездзіць, каб вучыцца іншай культуры паводзін. Там трэба нават размаўляць інакш”.

І, нарэшце, трэці момант, магчыма, самы істотны. У праграме праекта ёсць спектакль “Як я стаў…” па п’есе Я.Пуліновіч “Як я стаў падлюгай”. Расказвае Алеся Ваўчкова: “Гэта сур’ёзны дарослы спектакль. І ў ім ёсць кульмінацыйная сцэна, калі галоўны герой, сучасны малады чалавек, робіць крок да здрадніцтва. У яго на руках аказаліся грошы маладой жанчыны, якая была ў яго закаханая і якая яму давярала. А тым часам адна дзяўчына, зусім яшчэ маладая і абсалютна пустая, якая яму падабалася, неяк сказала, што ёй патрэбны грошы. І ён тут жа адказаў: “А ў мяне ёсць грошы”. Бярэ і аддае чужыя грошы. Вось такое здрадніцтва. Уявіце, ідзе спектакль, у зале абсалютная цішыня, і ў гэты момант здрадніцтва адзін хлопец, які сядзіць у першых радах, дастаткова гучна кажа: “Вось жа гад!” Адразу ж па зале пайшла нейкая хваля, так заўсёды бывае, калі нехта чхне ці кашляне падчас спектакля. Я нават не адразу зразумела, што адбылося, проста адчула нейкае хваляванне ў зале… Пасля спектакля пытаюся ў дзяцей: “Што там у вас такое здарылася?” І яны, смеючыся, мне пра гэта расказваюць. Толькі адзін гэты хлопец, які сказаў “Вось жа гад!”, не смяяўся, бо, відаць, адчуваў сваю віну за тое, што лішняе сабе дазволіў. Так нельга сябе паводзіць у тэатры. Магчыма, і сапраўды, на яго трэба было насварыцца. Але ж гэта была жывая рэакцыя: на яго вачах рабілася подласць, і ён не стрымаўся. Праект клуба “Сябры Новага тэатра” таксама жывы, сапраўдны. Я думаю, што нашы дзеці будуць яшчэ вельмі доўга ўспамінаць усе гэтыя паездкі, якія не пройдуць як нешта пазаштатнае, незаўважанае ў жыцці. Яно абавязкова застанецца”.

Мікола ЧЭМЕР.
Фота аўтара.

P.S. 28 красавіка 2018 года адбудзецца апошні паказ (“Фабрычнае дзяўчо” А.Валодзіна) для старшакласнікаў Вілейскага раёна ў рамках супрацоўніцтва Новага тэатра і сістэмы адукацыі Вілейшчыны ў гэтым навучальным годзе. У наступным годзе ўдзельнікамі праекта будуць ужо навучэнцы малодшых класаў. Пагадненне аб гэтым паміж Новым тэатрам і аддзелам адукацыі, спорту і турызму Вілейскага раёна падпісана.