Мастачка Марына КАПІЛАВА: “Я проста хачу заняць тэрыторыю…”

Ёй падуладна літаральна ўсё — і скульптура (бронзавае ліццё), і кераміка, і ювелірныя вырабы з металу, і аўтарская лялька, і літаграфія, і калаж… І ў гэтым сэнсе яна, безумоўна, феномен. І нават цяжка паверыць, што жыве і стварае яна сёння тут, у Мінску, дзе ўся мастакоўская супольнасць даволі строга падзелена на чыстых жывапісцаў, чыстых скульптараў, чыстых графікаў і прадстаўнікоў іншых “дакладных” мастацкіх прафесій. А ёй насамрэч падуладна ўсё. І гэтае ўсё яна робіць аднолькава паспяхова. І ў гэтым усім адчуваецца, тым не менш, адзін унікальны, яе асабісты почырк, які не зблытаеш ні з якім іншым… І ў гэтым таксама яе феномен — перацякаць, пераскокваць, пераходзіць з аднаго віду ці тэхнікі пластычных мастацтваў у іншы і прытым заставацца сабой. Пазнавальнай і яркай. Цэласнай у галоўным — у мастацкім дый чалавечым успрыняцці і адчуванні свету.
Я сустрэўся з Марынай Капілавай у выставачнай зале Мінскай абласной бібліятэкі імя А.С.Пушкіна, дзе не так даўно экспанавалася выстава яе скульптур і літаграфій з інтрыгуючай назвай — паэтычнай цытатай “…когда бы грек увидел наши игры…” Мы прыселі якраз пасярод яе вялікай “гульні”, дзе “гульцамі” былі незвычайныя адлітыя з бронзы персанажы з самых розных міфалогій, эпох і рэальнасцей. З літаграфій, развешаных на сценах, таксама глядзелі незвычайныя “гульцы”. “Балельшчыкаў” жа было няшмат — раз-пораз, пакуль мы размаўлялі, у выставачную залу заходзілі пераважна маладыя людзі, але па іх зацікаўленасці было відаць, што яны не проста “балельшчыкі”, а сапраўдныя заўзятары мастацтва.
Я дастаткова старанна рыхтаваўся да інтэрв’ю, а таму ведаў, адкуль узята цытата для назвы экспазіцыі, з якіх міфалогій пачэрпнуты некаторыя рэалізаваныя ў ёй вобразы, якую адукацыю атрымала ў свой час Марына Капілава і сёе-тое іншае. Але вось зусім не мог ведаць, не мог нават уявіць, наколькі шчырым будзе мой суразмоўца. З такой неверагоднай шчырасцю ў адказах я, сапраўды, сустракаўся вельмі рэдка. Хочацца, каб гэта адчуў і чытач.
А, дарэчы, цытата “…когда бы грек увидел наши игры…” узята з верша, напісанага Восіпам Мандэльштамам у 1915 годзе. Гэты верш варта працытаваць тут адразу і цалкам — многія рэчы, пра якія гаварыла мне Марына Капілава, тады лягчэй успрымуцца і зразумеюцца.

Я не увижу знаменитой “Федры”,
В старинном многоярусном театре,
С прокопченной высокой галереи,
При свете оплывающих свечей.
И, равнодушнен к суете актеров,
Сбирающих рукоплесканий жатву,
Я не услышу, обращенный к рампе,
Двойною рифмой оперенный стих:

— Как эти покрывала мне постылы…

Театр Расина! Мощная завеса
Нас отделяет от другого мира;
Глубокими морщинами волнуя,
Меж ним и нами занавес лежит.
Спадают с плеч классические шали,
Расплавленный страданьем крепнет голос.
И достигает скорбного закала
Негодованьем раскаленный слог…

Я опоздал на празднество Расина…

Вновь шелестят истлевшие афиши,
И слабо пахнет апельсинной коркой,
И, словно из столетней летаргии,
Очнувшийся сосед мне говорит:
— Измученный безумством Мельпомены,
Я в этой жизни жажду только мира;
Уйдем, покуда зрители-шакалы
На растерзанье Музы не пришли!

Когда бы грек увидел наши игры…

— Марына Аркадзьеўна, ведаю, што ў свой час вы закончылі аддзяленне дызайну прамысловага факультэта нашай Акадэміі мастацтваў, тады яшчэ Беларускага дзяржаўнага тэатральна-мастацкага інстытута. А дызайн — гэта ўсё… Ці можна сказаць, што менавіта адукацыя адыграла галоўную ролю ў вашым станаўленні як мастака і, у прыватнасці, паўплывала на шматграннасць вашых творчых памкненняў?
— Баюся, што не. Тут, хутчэй, былі першаснымі мае літаратурныя прыхільнасці, калі заўгодна, ну і проста мае разнастайныя ўнутраныя інтарэсы. А дызайн… Вы абсалютна правільна сказалі, што дызайн — гэта ўсё. У маім выпадку гэта было як бы такое шчаслівае супадзенне інструмента і ўнутраных памкненняў. Дызайн і стаў такім інструментам “у дапамогу”. У інстытуце нас вучылі неяк патрошку, але ўсяму. Не тое што мы дасканала авалодвалі ўсемагчымымі рамёствамі, але, ва ўсялякім выпадку, мы да іх дакраналіся. Потым ужо кожны мусіў выбіраць сам штосьці найбольш блізкае асабіста яму.

— Вы першай справай сказалі пра літаратурныя прыхільнасці. Гэта як зразумець? І што гэта за прыхільнасці?
— Я не магу тут вылучыць нейкі асобны кірунак. Я проста вельмі люблю чытаць, заўсёды любіла… Мне вельмі падабаюцца словы. Словы як такія. Мова як такая. Я неяк вельмі ўважліва стаўлюся да слоў. Мне падабаецца дакопвацца да іх патаемных сэнсаў, да першаасноў. А словы, якія яшчэ і выбудаваны нейкім асаблівым чынам, гэта проста цуд. Мова ж прыходзіць да нас лепш за ўсё праз паэзію, наогул праз літаратуру. Гэта найбліжэйшы шлях.

— Ці правільна я вас зразумеў, што асобныя словы, мова ў цэлым, як бы прарастаюць у вашай творчасці — скульптуры, літаграфіях, ювелірнай пластыцы? Што вашы мастацкія творы — гэта як бы візуальны працяг вашых слоў?
— Вельмі часта, хаця не кажу, што заўсёды, у мяне, сапраўды, адбываецца менавіта так. Са слоў і словазлучэнняў вырастае карцінка, а не наадварот.

— Такі піетэт да слоў вы, мабыць, атрымалі ў спадчыну ад вашага бацькі? (Марына Капілава вырасла ў сям’і вядомага журналіста і пісьменніка Аркадзя Капілава. — М.Ч.)
— Безумоўна. З самага ранняга дзяцінства бацька ўсяляк набліжаў мяне да слоў і мовы. Бывала, настойліва клікаў мяне, быццам хацеў сказаць нешта вельмі важнае, я падбягала, а ён проста разгортваў нейкую кнігу, штосьці там паказваў і расказваў, і пачыналіся гульні са словамі… Бацька вельмі любіў мае гульні са словамі. Я вырасла сярод слоў, сярод кніг, сярод паэтаў — яго любімых і маіх любімых. Маленькай, сама таго не разумеючы, я гадавалася на цытатах. А потым ужо сама навучылася імі карыстацца.

— Марына Аркадзьеўна, неяк у адным з інтэрв’ю вы сказалі, што працуеце выключна для сябе.
— Гэта сапраўды так.

— Але няўжо ніколі не даводзіцца арыентавацца на заказы, нейкую кан’юнктуру, урэшце, на чаканні гледачоў?
— Я не магу працаваць на заказ. Проста не магу, не хачу, не люблю і не буду. І тут я зусім не хітрую. Я магу ўспомніць літаральна адзін заказ, які я пагадзілася выканаць, але толькі таму, што ён мне насамрэч спадабаўся, адпавядаў майму ўяўленню пра тое, што я з задавальненнем б зрабіла. Гэта былі ілюстрацыі да казак Андэрсэна — быццам спецыяльна для мяне! Я, можа, сама ніколі не сабралася б, але тут мяне проста падштурхнулі… А наогул сваё катэгарычнае “не” заказам я сказала даўно. Мне было 23 гады, калі я раптам спахапілася: вось мне цяпер 23, і я нічога з сябе не ўяўляю, а Бёрдслі памёр у 26 гадоў, паспеўшы за сваё такое кароткае жыццё вынайсці цэлы стыль, вызначыць кірунак развіцця графікі на сто гадоў наперад! (Обры Вінсэнт Бёрдслі, 1872 — 1898, англійскі мастак-графік, ілюстратар, дэкаратар, паэт, адзін з самых яркіх прадстаўнікоў англій-скага эстэтызму і мадэрну 1890-х. — М.Ч.) Гэта было такое для мяне ўзрушэнне, у мяне тады пачалася такая паніка! І я зразумела тады, што цяпер буду рабіць толькі тое, што я хачу і што патрэбна мне, а не каму-небудзь іншаму. І што буду старацца як можна больш зрабіць у гэтым жыцці.

— Наколькі разумею, тое ўзрушэнне з вамі адбылося адразу пасля заканчэння інстытута?
— Так, я якраз скончыла інстытут і зразумела, што я поўны нуль, дылетант, што людзі ў маім узросце ўжо дасягнулі вышынь і ўжо нават з іх упалі. А я яшчэ нават не падышла да ўзгорка, на які мне трэба падняцца. Увогуле ў такім панічным настроі я жыву ўвесь час…

— А ці быў тады ў вашай паніцы такі момант, маўляў, цяпер трэба забыць усё, чаму вучылі ў інстытуце, і пачаць наогул усё нанова з чыстага аркуша?
— Не, ну што вы! Справа ў тым, што ў інстытуце нас вучылі не таму, чаму вучаць звычайна і што, ведаеце, можна забыць. Нас вучылі метадам, а не нечаму канкрэтнаму. Па вялікім рахунку нас вучылі таму, як трэба глядзець на нейкія рэчы. Прычым нам нічога не навязвалася, больш за тое, нас адмыслова вучылі ў тым ліку і не згаджацца з тым ці іншым спосабам бачання. Калі заўгодна, нас вучылі думаць, і чым больш самастойна — тым лепш. Ніхто не караў нас за тое, што мы арыгінальныя. Наадварот, гэта ўсяляк заахвочвалася. Дзякуй богу, у нас не было зайздросных педагогаў, якія б ламалі студэнтаў. І, бадай, гэта самы светлы ўспамін ад вучобы — паважлівае стаўленне выкладчыкаў да сваіх студэнтаў. Не пабаюся гэтых гучных слоў, але на факультэце ў нас была сапраўдная імперыя духу! Чаго, на жаль, здаецца, пазней не стала. Я проста магу параўнаць: уласнае пастаяннае захапленне ад вучобы і пастаянную раздражнёнасць сваёй дачкі, якая потым вучылася на тым жа аддзяленні…

— Тады, у той момант ісціны, калі вам было 23 гады, што было першым, за што вы ўзяліся, што было сапраўды вашым па тым разуменні?
— Малюнак. Звычайны малюнак звычайным простым алоўкам. Малюнак наогул ніколі не пераставаў быць для мяне першым. І, думаю, не перастане. Усё астатняе — гэта, ведаеце, як дадатак да малюнка. Калі няма малюнка, то ўсё астатняе… як бы тут мякчэй выказацца… усё астатняе тады проста выглядае вельмі спрэчным.

— Значыць, малюнак і ў аснове скульптуры таксама?
— Малюнак — у аснове ўсяго. Таму што ў прынцыпе малюнак — гэта і ёсць кампазіцыя. Прычым лепш за ўсё лінейны малюнак, калі вы не займаецеся ні светлаценем, ні штрыхом, ні тонам, а проста бераце лінію і абводзіце ёй тое, што ўяўляеце. Толькі такі малюнак выяўляе тое, што чалавек бачыць і што ён можа. Прынамсі, для мяне гэта самае важнае. Над гэтай лініяй можна біцца і дзень, і два, і месяц, і год.

— А чым усё-такі прадыктаваны ў вашым выпадку выбар той ці іншай тэхнікі або віду мастацтва, у якіх вы працуеце? Што вам падказвае, што вось гэтая рэч будзе скульптурай, гэтая — увасобіцца ў літаграфіі, а гэтая — у кераміцы?
— Дальбог, не ведаю. Я, канечне, магла б зараз нешта прыдумаць у адказ на ваша пытанне, але я на самай справе не ведаю і таму не буду хлусіць. Тым больш, нярэдка я ствараю адзін і той жа сюжэт, напрыклад, у графіцы і ў скульптуры. Гэта адбываецца, мабыць, таму, што я проста хачу заняць тэрыторыю. Баюся, каб хто-небудзь, не дай бог, не прыдумаў тое ж самае. І каб гэты хто-небудзь не залез на маю тэрыторыю, я павінна хуценька ўбіць калочкі і адзначыць так свой участак.

— Ёсць заходняя філасофія ды культура, і ёсць усходняя. У вашай творчасці, мне здаецца, адчуваюцца водгаласы і адной, і другой. Да якой культурнай парадыгмы вы адносіце сваю творчасць самі? Або ў вашым выпадку мы маем справу з адмысловым скрыжаваннем культур — так званай “кроскультурай”?
— Напэўна, мне больш блізкая ўсё-такі еўрапейская культурная традыцыя, я лепш яе разумею. Хаця… (Пасля доўгай паўзы. — М.Ч.) Паўднёвая Амерыка — для мяне дом родны. Не таму, што я яе добра ведаю, — я яе проста чую. І калі трапляю ў залы, дзе выстаўлена, напрыклад, паўднёва-амерыканская скульптура — ацтэкі, мая, Мачу-Пікчу, — у мяне адчуванне, што я апынулася дома. Мяне зусім не палохаюць усе гэтыя страшныя рытуалы на крывавай аснове. У тым месцы і ў тым часе для мяне настолькі ўсё гэта арганічна… А вось, напрыклад, адна мая датклівая сяброўка на гэты конт мне гаворыць, маўляў, яно, канечне, ўсё вельмі добра і цікава, але вусцішна неяк робіцца. Проста яна не адтуль, яна еўрапейка. А я ўсё-такі не зусім.

— Для свайго выставачнага праекта “…когда бы грек увидел наши игры…” вы ўзялі назву-цытату з не вельмі аптымістычнага верша Мандэльштама…
— Так, гэты верш не радасны. А з другога боку, ён цудоўны! Таму што ён адразу адсылае нас у вялікае мноства сфер. Гэта і сучасны тэатр (вядома, сучасны на той час), і тэатр Расіна, і Еўрыпід. Іншымі словамі, гэта і старажытныя грэкі, і Францыя эпохі класіцызму, і славуты Сярэбраны век у Расіі. Гэты верш цудоўны яшчэ і таму, што адразу ўздымае вельмі многа культурных пластоў і ў ім ёсць нейкі такі агульны адвечны жаль аб тым, што ў любым выпадку мы крыху адстаём ад зробленага нашымі продкамі. Ведаеце, у чым справа. Вось ты нешта робіш. Пакуль гэта робіш, яно здаецца табе цікавым і цудоўным, ты з радасцю караскаешся на нейкую вяршыню. Але калі, нарэшце, ты на гэтую вяршыню ўскараскаўся, раптам, стоячы там, на вышыні, разумееш, што твая ўласная вяршыня такая маленечкая, такая мізэрная… А вакол сябе ты бачыш сапраўдныя вяршыні. Там нават не відаць, хто на іх стаіць, — настолькі яны высокія! І тады робіцца вельмі і вельмі сумна. У мяне наогул такое адчуванне, што наша цывілізацыя рухаецца ў бок заняпаду, змізарнення, бо па меры таго, як нарастаюць нейкія тэхнічныя ўменні, чалавек мізарнее на гэтым фоне, і ў выніку мы памяншаемся, памяншаемся, памяншаемся і ўжо дайшлі да нейкага малекулярнага ўзроўню. І ўсе нашы творчыя поспехі такія маленькія, і ўсе нашы ўменні такія ўбогія, і ўсе самі мы такія дробныя… Я, калі гляджу на тое, як жылі і што рабілі людзі ўсяго хоць бы паўтара стагоддзя назад, мне робіцца проста невыносна балюча. Гэта ж што атрымліваецца? Маладыя генералы паспяваюць прайсці ўніверсітэт, навучыцца вершаскладанню, патанцаваць на балях, пагаварыць на пяці мовах і бліскуча загінуць у 25 ці хай сабе нават у 30 гадоў! Як? Ну як гэта ў іх атрымлівалася? З нашага сённяшняга пункта гледжання, яны ўжо ў свае 25 — 30 гадоў, як пісаў Пушкін, “на досвітку старасці нашай юнасці”, былі проста недасягальна вялікімі людзьмі! Хоць адно для аднаго яны былі проста людзі, грамадзяне. А мы зробім нешта, пераскочым праз пянёчак і ўжо трубім на ўвесь свет пра сваю перамоганьку. Як падумаеш пра ўсё гэта, так сорамна робіцца…

— Вам так некамфортна ў сучасным свеце?
— Ведаеце, у мяне такое адчуванне… (Паўза. — М.Ч.) У мяне такое адчуванне, што я падманваю людзей. Асабліва тых, хто да мяне добра ставіцца і шчыра захапляецца тым, што я раблю. Мне, безумоўна, гэта вельмі прыемна, і я не хаваю гэтага. Але невыносна сорамна, бо… “Когда бы грек увидел наши игры”.

— Здаецца, вы занадта крытычна ставіцеся да сябе…
— Мяне цешыць спадзяванне, што я яшчэ чаму-небудзь навучуся і яшчэ што-небудзь зраблю, бо калі гэта — усё, то ўжо трэба намыльваць пятлю. Але я спадзяюся, што яшчэ пажыву і яшчэ зраблю нешта, што пакуль існуе толькі ў маёй галаве і што я яшчэ нават не бачу.

— Вы, напэўна, вельмі многа працуеце?
— Ну, не тое, што вельмі многа, але пастаянна. Кожны дзень. Гэта ўнутраная патрэба. Інакш у мяне пачынаецца псіхоз. Тады я фізічна адчуваю, як сыходзіць час, як ён сыплецца, быццам пясок, і ў мяне ажно здымае скуру. Пачынаю працаваць і гэткім чынам прыводжу сябе ў норму. І, ведаеце, калі вярнуцца яшчэ раз да пытання часу і рэальнасці, у якіх мы жывём, я скажу наступнае. Я, безумоўна, мушу жыць у гэтай рэальнасці і нікуды ад яе не дзенуся. Як казаў Аляксандр Кушнер, “времена не выбирают, в них живут и умирают”. Гэта значыць, я нічога не магу змяніць і наогул ненавіджу ўсялякія рэвалюцыі. Рэвалюцыянеры, дарэчы, як ні парадаксальна, нашмат глыбей адчуваюць рэальнасць, чым тыя людзі, якія мірна з ёй суіснуюць. Дык вось, я не змагар. Ваяваць з рэальнасцю не збіраюся, паколькі гэта бессэнсоўна. Паляпшаць — таксама, бо не ведаю як. Адзінае, што я магу рабіць у гэтым жыцці, — гэта заняцца сабой. І тым самым як бы ўхіліцца ад непатрэбных кантактаў з навакольнай рэчаіснасцю. А ўжо куды мяне гэты мой занятак заносіць, вы самі бачыце тут, на выставе.

— Вам усё-такі патрэбны глядач?
— Скажам так, умоўна. Іншымі словамі, калі б гледача не было зусім, я ўсё роўна займалася б тым, чым займаюся. Прычым рабіла б усё гэтак жа патрабавальна і напружана, як раблю і зараз. Я проста высвятляю адносіны сама з сабой. Іншая справа, што ў мяне ёсць гледачы… тыя ўжо. Тыя мастакі, якія даўно памерлі і якіх я вельмі цаню. Я сябе з імі суадношу, і для мяне вось гэты кантакт вельмі важны.

— Ці адчуваеце вы пэўную сацыяльную запатрабаванасць сябе як мастака?
— Не. Я абсалютна нікому не патрэбна.

— А я чуў пра нейкую вельмі цікавую прапанову да вас ад Мікалая Пінігіна, быццам бы ён хацеў, каб вы аформілі новую кавярню ў адноўленым Купалаўскім тэатры…
— А, вы пра гэта! (Усміхаецца. — М.Ч.) Было, было такое, але гэты праект з тых, якія, хутчэй за ўсё, не адбудуцца. Пінігін — цудоўны чалавек, але ён вялікі рамантык і не вельмі суадносіць свае ўяўляенні пра тое, што хацеў бы зрабіць, з тым, што ён можа зрабіць на самай справе. Таму што ў рэшце рэшт усё ўтыкаецца ў нейкія банальнасці — грошы, тэрміны і г.д. Грошай у іх няма, тэрміны заўсёды такія, што сёння захацелі, а заўтра, калі ласка, пастаўце.

— А што ўсё-такі гэта быў за праект?
— У Пінігіна ўзнікла ідэя, што ў новай кавярні “Аўстэрыя Уршуля” абавязкова павінна пасяліцца гаспадыня — сама Уршуля, а з ёй разам — некалькі персанажаў з яе камедый. І ў мяне была такая задума, што гэта будзе скульптурны партрэт Уршулі, якая быццам вызірае аднекуль з рамы і адначасова водзіць сваіх герояў. Інакш кажучы, з аднаго боку, гледачоў да сябе ў тэатр запрашае, а з другога — сваімі справамі займаецца. Гэта быў ва ўяленні, сапраўды, вельмі сімпатычны праект, мне хацелася зляпіць тых лялек. Я ўжо захапілася ідэяй, крыху папрацавала і паспела нават прывязацца да Уршулі. Але, зноў-такі, не ў крыўду Пінігіну, справа заглухла зусім не па яго віне. Проста пакуль у яго няма магчымасцей зрабіць усё, пра што ён марыць.

— Марына Аркадзьеўна, ці маглі б даць якую-небудзь параду, што называецца, па жыцці юным мастакам-пачаткоўцам з вышыні свайго творчага вопыту?
— Ну, з вышыні — відаць, моцна сказана! Лепей будзе сказаць: з даўжыні… (Смяецца. — М.Ч.). А калі сур’ёзна, то вось мая парада — нічога не баяцца. І тым больш не баяцца, што не атрымаецца. Амаль ва ўсіх, акрамя рэдкіх геніяў, нічога не атрымліваецца адразу. Нічога не баяцца не значыць, што не трэба рэфлексаваць, перажываць, крытычна сябе ацэньваць. Нічога не баяцца — гэта толькі і значыць, што нічога не трэба баяцца.

— Вялікі дзякуй за гутарку, за вашу шчырасць.

Мікола ЧЭМЕР.
Фота аўтара.