Пісьменнік Сяргей ВЕРАЦІЛА: “Я воўк-адзіночка…”

Збіраючыся на гутарку з пісьменнікам і паэтам Сяргеем Верацілам, я ведаў, на што, дакладней, да каго я іду. Майму з ім знаёмству ўжо недзе 20 гадоў (менавіта таму я дазваляю сабе звяртацца да яго, нашмат старэйшага за сябе, на “ты”), і дзеля ўступу магу сказаць толькі адно, бясспрэчнае і відавочнае, — гэта вельмі неардынарная, яркая асоба як у літаратуры, так і ў жыцці. Фармальнай жа нагодай для гэтага інтэрв’ю паслужыў нядаўні выхад яго першай кнігі — зборніка апавяданняў “Разбітае сэрца Вітаўта” (Мінск, “Мастацкая літаратура”, 2013), які быў прыхільна сустрэты ў літаратурных колах.

— Сяргей, а не позна выдаваць першую кнігу ў 52 гады?
— Позна. Сапраўды позна. Калі выйшла кніга, не было ніякага трымцення, як гэта бывае ў маладых аўтараў, якія першы раз трымаюць у руках уласную кнігу. Канечне, я шчыра ўдзячны людзям, якія паспрыялі выхаду маёй кнігі: і галоўнаму рэдактару “Мастацкай літаратуры” Віктару Шніпу, і Алене Масла, і іншым. Але… Я ўяўляю: от каб гадоў 30 назад выйшла хоць нейкая кніжка, я дакладна быў бы на сёмым небе ад шчасця, што называецца, гарэў бы асфальт пад нагамі, і я, здаецца, даскочыў бы аж да зор. А зараз… Ну, выйшла — і выйшла.

— Але, наколькі я разумею, ты ж сам, так бы мовіць, тармазіў выхад кнігі. Уключаныя ў яе творы напісаны яшчэ ў 90-я, некаторыя — нават у 80-я, і ты мог бы выйсці ў свет з першай кнігай яшчэ ў той час, калі, дарэчы, выдацца было значна лягчэй, чым сёння.
— Так, я не стаў тады выдаваць кнігу, прычым з майго пакалення не толькі я не стаў гэтага рабіць, але яшчэ і Галіна Дубянецкая, Таццяна Сапач, Сяргей Сыс, Наталля Кучмель, Інеса Кур’ян… Карацей, вось літаральна некалькі чалавек, якія пайшлі на прынцып.

— Які прынцып?
— Разумееш, тады ўзнялася цэлая хваля — усе маладыя літаратары пачалі выдаваць кнігі, і быў нейкі такі страх згубіцца ва ўсёй гэтай каламуці, увайсці ў абойму. Хай лепей забудуць, чым пералічваюць у абойме. Хай лепей нідзе не пералічваюць.

— А мне здавалася, што кожны літаратар-пачатковец, наадварот, марыць пра тое, каб увайсці ў абойму, стаць у шэрагі літаратурнага авангарда…
— Не, не кожны. Камусьці хочацца быць гарошынай у стручку, а камусьці хочацца самому быць стручком. (Смяецца.) Разумееш, я ўжо ў 15 ці 16 гадоў ведаў, што я паэт. У адрозненне ад вядомай рускай жанчыны-класіка, якая пісала: “Моим стихам, написанным так рано, // Что и не знала я, что я — поэт…” А я ведаў, ведаў ужо тады. І менавіта таму ў больш сталым узросце перада мной зусім не стаяла пытанне пра абойму. Мне не трэба было некаму даказваць, што я паэт.

— А ў чым праяўлялася тое юначае веданне?
— Ну, вось проста ведаў.

— І пісаў вершы?
— Так, натуральна. Прозу я пачаў пісаць вельмі позна, у канцы 80-х.

— Азіраючыся назад, у канец 80-х — пачатак 90-х гадоў, міжволі атаясамліваеш тагачасны літаратурны працэс з літаратурнымі аб’яднаннямі — “Тутэйшымі”, пазней “Бум-Бам-Літам”, “Крыніцамі”, якія з цягам часу пераўтварыліся ў “Першацвет”… Вось ты хоць і часта наведваў пасяджэнні гэтых суполак, але неяк не асацыіруешся ні з адной з іх. Гэта таксама твая прынцыповая пазіцыя — быць самім па сабе?
— Так, я не чалавек зграі. Я воўк-адзіночка.

— У тваёй кнігі “Разбітае сэрца Вітаўта” даволі нечаканая назва…
— З назвай атрымалася так. Недзе ў канцы 90-х я напісаў апавяданне-эсэ, якое назваў “Разбітае сэрца Вітаўта Чаропкі”. (Вітаўт Чаропка — беларускі пісьменнік, прыблізна аднагодак Сяргея Верацілы. — М.Ч.) Прынёс яго ў “ЛіМ”, галоўным рэдактарам тады быў Алесь Пісьмянкоў, у якога была мянушка Пшанічны — з-за яго гасціннасці, з-за яго душы, з-за яго мяккасці, ну і, безумоўна, з-за яго светлых валасоў. Ён сапраўды быў вельмі прыемным чалавекам. І, прачытаўшы гэтае апавяданне, ускінуў рукі і кажа: “Сяргей, дык Чаропка ж пакрыўдзіцца! Як мы будзем гэта даваць з такой назвай?!” І тады, не запытваючыся ў мяне дазволу, ён проста прыбраў з назвы слова “Чаропкі” і зрабіў гэтак манументальна — “Разбітае сэрца Вітаўта”! (Смяецца.) Калі ж мне прапанавалі выдацца ў “Мастацкай літаратуры”, я падумаў, што тая пісьмянкоўская назва можа быць назвай усёй кнігі. Яна кладзецца на нармальны клішыраваны стэрэатып “Разбитое сердце пацана”, як, дарэчы, называецца адзін гурт. Гэтае апавяданне, як і ў прынцыпе ўся мая кніга, і ёсць пра “разбитое сердце пацана”: вось ён маленькі, вось ён сталее, вось ён ужо мужчына… Іншымі словамі, я пішу пра каханне вачыма сямігадовага хлопчыка, каханне вачыма чатырнаццацігадовага юнака і каханне вачыма саракагадовага дзядзькі.

— Напэўна, тут лепш гаварыць не пра каханне, а пра любоў?
— А давай не будзем рабіць вялікай розніцы. Ну няма без кахання любові, як няма і кахання без любові. Усе гэтыя так званыя “ахи-вздохи при луне” ці глядзенне на балкон, дзе яна або ён жыве, — усё гэта прафанацыя, я лічу. Вось калі сэрца з сэрцам супалі ў адзіным рытме і калі два подыхі змяшаліся — тады гэта і каханне, і любоў. А ўсё астатняе — гэта няпраўда, якая калі-небудзь заканчваецца.

— “Разбітае сэрца Вітаўта”, мне здаецца, можна прачытаць і як “разбітае сэрца Сяргея”…
— Натуральна! Гэта можна прачытаць і як “разбітае сэрца Міколы Чэмера”. Гэта пра ўсіх нас, хто калі-небудзь перажываў расчараванні.

— Споведзь, дэкламацыя, прэзентацыя, у рэшце рэшт сцёб… Гэты шэраг спосабаў пазіцыяніравання сябе самім аўтарам можна працягваць і далей. Што табе бліжэй за ўсё?
— Цікавае пытанне… Мне нават цяжка адказаць. Хаця, напэўна, сёння гэта дэкламацыя. Заўтра, магчыма, споведзь. А паслязаўтра яшчэ што-небудзь.

— Скажам, эпітафія…
— Так, так, без жартаў! У мяне нават ёсць апавяданне “Эпітафія”, напісанае ад імя героя, які памёр. Ён памёр і цяпер глядзіць адтуль (паказвае ўгору) на іншага чалавека, які ўвайшоў у тую ж плынь, што калісьці і ён. Той чалавек проста пачаў круціць раман з яго дзяўчынай. Апавяданне пачынаецца словамі “Хлопец, ты папаў…”. Гэта значыць, ты хутка складзеш мне кампанію. (Смяецца.)

— Мне здаецца, многія твае творы адпавядаюць паняццю металітаратуры або літаратуры пра літаратуру, пра тое, як яна стваралася. Гэта калі пісьменнік нібыта пра нешта піша, а насамрэч увесь яго расповед зводзіцца да расповеду пра тое, як нараджаўся сам гэты расповед. Даруй, калі блытана сказаў.
— Я ўсё зразумеў. Ты вельмі блізка сказаў. Але я ўсё-такі спрабую балансаваць на мяжы паміж расповедам пра нешта і расповедам пра тое, як гэта рабілася. Здаецца, гэта першым зрабіў іспанскі пісьменнік і філосаф Мігель дэ Унамуна. У яго ёсць раман пра тое, як быў напісаны адзін раман.

— У анатацыі да тваёй кнігі цябе прэзентавалі як прадаўжальніка традыцый Кузьмы Чорнага, Міхася Стральцова, Алеся Жука. А сам ты згодны з гэтым?
— Так. Яшчэ можна было б успомніць Вячаслава Адамчыка, Івана Пташнікава і абавязкова — Андрэя Мрыя і ранняга Івана Навуменку. “Я не ўяўляў сваё жыццё без малатка…”

— Што гэта?
— Гэта ранні Навуменка. Першая фраза яго апавядання “Жаба”. Там яго, малога, пакінулі аднаго ў хаце, і вось ён сядзіць, а з-пад печкі выпаўзае жаба — не зялёная, а шэрая, якая ў схронах жыве. Яму тры гады, ён надта яе баіцца і пачынае шукаць малаток, каб яе забіць! (Смяецца.) А што да Андрэя Мрыя, то яго “Запіскі Самсона Самасуя” я лічу вяршыняй беларускай літаратуры ў прозе, як паэму “Новая зямля” Якуба Коласа ў паэзіі. А можа, вяршыняй і сусветнай літаратуры. Нароўні з “Іліядай”, “Боскай камедыяй”…

— Ты гэта сур’ёзна?
— Абсалютна! Ты ж паслухай! “Сядзяць пісцы, як кучкі гною…” Памятаеш, з раздзела “Дзядзька ў Вільні”? Гэта ж геніяльна! Дарэчы, у мяне быў дзядзька Іван, бацькаў брат. Ён “Новую зямлю” цалкам ведаў на памяць. Мы, малыя (я і мае стрыечныя браты), часта дапамагалі яму па гаспадарцы — дровы пілавалі, сена складалі ці пераварочвалі… І, памятаю, у якасці прэміі ён чытаў нам “Новую зямлю”. Мы паляжам у пакоі, ён сядзе пасярэдзіне, закурыць “памірыну” — і чытае!

— Сяргей, хацелася б закрануць і блізкую табе лацінаамерыканскую тэму, тым больш ты сам ужо згадваў пра Мігеля дэ Унамуна. (Сяргей Вераціла быў жанаты на басконцы, грамадзянцы Эквадора, якая вучылася разам з ім у БДУ. Пэўны час жыў і працаваў у Эквадоры. На беларускую мову пераклаў некаторыя творы Хорхе Луіса Борхеса, Хасэ Артэга-і-Гасэта ды іншых іспанамоўных аўтараў. — М.Ч.) Даруй за такое вельмі асабістае пытанне, але захапленне гэтай тэмай — заслуга найперш тваёй былой жонкі?
— Ды не. Гэтай тэмай я быў захоплены, ці, лепей сказаць, захвораны, атручаны, падсаджаны на яе яшчэ з дзяцінства. Мяне купіў вось гэты іх магічны рэалізм. (Пра тэрмін, вядома ж, я даведаўся пазней.) Справа ў тым, што я заўсёды любіў казкі, нешта незвычайнае, чароўнае. А ў лацінаамерыканскай літаратуры якраз усё гэта ёсць, дакладней, там скрозь ідзе гэтакае перапляценне рэалізму, у тым ліку нават тупога побытавага рэалізму, з такой, я сказаў бы, немагчымай фантастыкай. Той жа Борхес з Касарэсам — яны ж такія рэчы вытваралі! Яны ж пісалі нават энцыклапедыі неіснуючых краін Тлён і Укбар! Як у Льва Касіля, памятаеш, яго выдуманую краіну Швамбранію з рамана “Кандуіт і Швамбранія”? Але ў Касіля гэта быў усё-такі прыгодніцкі, дзіцячы раман. А гэтыя напісалі мнагатомныя энцыклапедыі сваіх краін — па сутнасці, навукова-абгрунтаваныя даследаванні! Дык вось, калі вярнуцца да дзяцінства, то самым першым лацінаамерыканскім творам, які я прачытаў, была паэма аргенцінскага паэта Хасэ Эрнандэса “Марцін Ф’ера”. Там бліскуча паказаны вобраз так званага гаўча, іншымі словамі, лацінаамерыканскага каўбоя ці казака. Да гэтага я, безумоўна, трызніў Вальтэрам Скотам, Томасам Майн Рыдам, Фенімарам Куперам… Але ў паэме “Марцін Ф’ера” я ўбачыў нешта зусім іншае — як бы і пра індзейцаў і не пра індзейцаў, як бы чужое і як бы сваё, блізкае. Дарэчы, чаму яшчэ мне блізкія лацінаамерыканцы? Яны здаюцца мне вельмі падобнымі да нас, беларусаў, тым, што іх нацыі, асабліва андыйскія (Перу, Балівія, Эквадор, Гватэмала), як і наша, яшчэ не да канца выкрышталізаваны. І мы хочам людзьмі звацца, і яны хочуць людзьмі звацца — такая вось тэалогія вызвалення… Карацей, на тваё пытанне я магу адказаць так: гэта, хутчэй, маё захапленне Лацінскай Амерыкай стварыла глебу для знаёмства з маёй былой жонкай, а не наадварот.

— Скажы шчыра, ці задумваешся ты пра ўласную будучыню, як яе ўяўляеш?
— Самае страшнае пытанне ты задаў за ўвесь час, пакуль мы размаўляем.

— Я задаў яго, бо іншым разам мне здаецца, што ў адзін цудоўны момант ты можаш як бы знікнуць з жыцця — не памерці, а стаць пустэльнікам, як той Сэлінджэр, які напісаў свой знакаміты раман “Над безданню ў жыце”, даў некалькі інтэрв’ю і раптам абарваў усе сувязі з навакольным светам, да канца дзён сваіх не надрукаваўшы ні радка… Ці я памыляюся, і ты ў свае 52 усё яшчэ марыш заваяваць сталіцу літаратурнай зброяй?
— Ну, па-першае, я ўжо жыў некалькі гадоў фактычна пустэльнікам на Лысай Гары. Дый сёння мяне наўрад ці можна назваць публічным чалавекам. Я ж жыву ў сваім Красным Сяле на Ваўкавышчыне і прымусова адлучаны ад усіх выгод ці невыгод сталічнай публічнасці. А па-другое, як бы тут лепш сказаць… У Польшчы ў міжваенны час склалася адна філасофская школа (называлася Львоўска-Варшаўская школа), адэпты якой распрацавалі формулу якраз таго, пра што ты запытаў, — формулу заваявання сталіцы. Вось, напрыклад, малады правінцыял прыязджае з вёскі ці з маленькага горада, пачынае ўплішчвацца ў сталічнае жыццё і ў рэшце рэшт робіцца адной з цэнтральных асоб гэтай сталіцы. Дык вось тыя львоўска-варшаўскія філосафы прыйшлі да высновы, што заваяваць сталіцу не ўяўляе ніякай праблемы, сталіца толькі чакае, каб яе заваявалі. Праблема ў тым, каб утрымаць гэтую заваёву. Адны ўтрымліваюць яе з дапамогай ведаў, другія — з дапамогай знешнасці, трэція — вялікіх кулакоў, чацвёртыя — лянівыя душой — скандалам, прычым кожны новы скандал павінен быць усё больш скандальным, каб прыцягнуць увагу… Я гэта кажу да таго, што ў нейкі момант я зразумеў, што мне не трэба ні заваёўваць сталіцу, ні ўтрымліваць заваёву. Мая задача — гэта проста расказаць пра тое, што я выпакутаваў, што, можа быць, выпакутавалі мой бацька, які на заводзе працаваў машыністам манеўранага цеплавоза, мая маці, у мінулым настаўніца пачатковай школы, што, можа быць, сёння перажывае мой сын Ян Францішак Сяргеевіч Вераціла-Берэсуэта, які жыве ў Эквадоры і, на жаль, не можа як след рэалізаваць свае шматлікія таленты, мая дачка Ляля Марыя Эліза Сяргееўна Вераціла-Берэсуэта, якая, як і яе бабуля, працуе настаўніцай пачатковай школы, але не ў Красным Сяле, а ў Лондане, — яна вучыць так званых стрэсавых дзяцей з гарачых кропак з усяго свету… А яшчэ я зразумеў, што для творчасці іншым разам дастаткова ўсяго некалькі кропляў ведання ці азарэння, што маё прызванне — расказаць тое, што мне дадзена ўбачыць па-за звычайным, шэрым, будзённым існаваннем, дзе неба навісае так нізка, што здаецца, быццам яно цісне нам на плечы, і дзесяць мільёнаў атлантаў ходзяць пад гэтым небам і нават не ведаюць, што яны атланты, што яны трымаюць яго на сваіх, на жаль, не каменных плячах…

— Чым новым парадуеш у найбліжэйшы час?
— Магчыма, парадую, але не новым. Днямі я занёс у “Мастацкую літаратуру” раман, які напісаў яшчэ ў 1997 годзе. Хацеў занесці новую кнігу апавяданняў, але Віктар Шніп мне сказаў: “Слухай, дык у цябе ж раман недрукаваны ляжыць яшчэ з 90-х…” Ну дык я і занёс раман. У свой час з гэтым творам атрымалася не вельмі прыемная справа. Як толькі я напісаў, занёс яго ў часопіс “Крыніца”. У рэдакцыі былі вельмі захопленыя водгукі, мне паабяцалі надрукаваць. Я ўжо нават пахваліўся быў маці, што надрукуюць. А яна мне ў адказ: “Не напячатаюць цябе!” Я пытаю яе, чаму, яны ж там усе такія дасведчаныя людзі, Хайдэгера ды Вебера чытаюць… А яна мне кажа: “А хто-небудзь з іх напісаў свой раман?” Кажу: “Не”. Яна мне: “А па колькі ім гадоў?” Кажу: “Ну, старэйшыя ўсе за мяне, хто на дзесяць гадоў, хто яшчэ больш старэйшы…” — “Ну дык вось таму і не напячатаюць!” А потым я атрымліваю з рэдакцыі так званы часопісны варыянт майго рамана. Я разумею, што павінен існаваць часопісны варыянт, адрэдагаваны рэдактарамі выдання. Але тое, што яны зрабілі з майго рамана… Ад мяне там не было нічога! А я хоць і не люблю слова “я”, але ўсё-такі лічу, што маю ў літаратуры сваю адметнасць і свой голас і што ў мяне ўжо выпрацаваны свой стыль, свая паэтыка з пазнавальнай знакавай сістэмай. Там гэта ўсё было выкінута і зведзена да голай сюжэтнай канвы: ён прачнуўся, ён пайшоў, ён убачыў, ён стрэліў і г.д. Але, прабачце, такім чытвом на вакзале ўсе кніжныя крамкі завалены. Безумоўна, я не пагадзіўся на іх часопісны варыянт і забраў рукапіс.

— Як называецца раман? І хоць у двух словах скажы, пра што ён?
— Раман называецца “Эпоха звера”. А пра што? Цяжка адказаць… Скажам так, у кожным чалавеку жыве звер. Адны пражываюць жыццё і не ўсведамляюць, што ў іх унутры жыве звер. Другія ўсведамляюць, але бяздзейнічаюць. А трэція спрабуюць змагацца з гэтым унутраным зверам. І калі яны пачынаюць з ім змагацца, то пачынаюць разумець, што калі яны яго заб’юць, то тым самым заб’юць і сябе. А насамрэч гэты звер — усяго толькі маленькая няшчасная істота, нягледзячы на тое, што ў яе ёсць страшэнныя кіпці, грозныя іклы і халодныя шэрыя вочы… Гэтакі халодны шэравокі забойца, які забівае не таму, што яму падабаецца забіваць, а таму, што так трэба, таму што ён перастане быць зверам і памрэ, калі не заб’е. А забіўшы, зашываецца недзе ў куток і горка плача. Пра ўсё гэта мой раман.

Мікола ЧЭМЕР.
Фота Алега ІГНАТОВІЧА.