Скульптар Дзмітрый АГАНАЎ: “Усё мастацтва сканцэнтравана вакол чалавека. І існуе яно таксама для чалавека…”

Цудоўны калядны падарунак для аматараў прыгожага, значная падзея ў мастацкім жыцці краіны, мастацтва, якім на самай справе яно ёсць і павінна быць, — небанальным… Такія эпітэты не пашкадаваў старшыня Беларускага саюза мастакоў Рыгор Сітніца для выставы твораў беларускага скульптура Дзмітрыя Аганава “Я і мой час” у сталічнай галерэі “Універсітэт культуры”. І тады ж, на вернісажы напрыканцы мінулага года, дадаў, што крытэрый “банальнае/небанальнае” можна лічыць адным з асноўных наогул у дачыненні да ўсяго сучаснага мастацтва, якое мае права быць усялякім, але толькі не банальным.

У творах Дзмітрыя Аганава, на думку кіраўніка айчыннай мастацкай супольнасці, якраз і няма ні кропелькі банальшчыны: “Прычым гэта тычыцца аднолькава і яго скульптуры, дзе ён практыкуе так званую чыстую форму ў камені, і яго фігуратыўнай рэалістычнай пластыкі ў бронзе, бо ў абодвух выпадках вельмі лёгка патрапіць у тое поле, дзе ўжо нехта, і далёка не адзін нехта, плённа працаваў да цябе. І тады сказаць у гэтым полі сваё адметнае слова дужа цяжка, але менавіта гэта ўдалося Дзмітрыю. Удалося дзякуючы грунтоўнай акадэмічнай школе, якую ён атрымаў, і не абы-якому інтэлектуальнаму і духоўнаму патэнцыялу, што асабліва важна для прафесіі мастака. Мастак — гэта, зрэшты, не зусім прафесія. У нашай прафесіі, калі ўжо на тое пайшло, прафесійнага не болей за 50 працэнтаў. Можна выдатна закончыць вучэльню і акадэмію, быць бліскучым малявальшчыкам ці скульптарам у тэхнічным плане, але пры гэтым мастаком не стаць, як не сталі мастакамі сотні і тысячы тых, хто атрымаў дыпломы аб мастацкай адукацыі. Ім і не хапіла якраз гэтых астатніх 50 працэнтаў, а менавіта інтэлектуальнага і духоўнага патэнцыялу, той ідэі, якую ты спавядаеш і якая цябе вядзе па жыцці і творчасці, не даючы збіцца на нейкі аблудны шлях. Гэта, з аднаго боку, твая воля, і на гэта ж ёсць воля Божая — калі цябе заўважылі і на цябе паставілі, калі ты правільна зразумеў даручаную табе звышзадачу… Мастака не ўратуе адна толькі прафесійнасць. Уратуе цэлы комплекс, дзе на першым месцы стаіць асоба. Калі мастака дый любога чалавека заўважаць як асобу, тады заўважаць і тое, што ён робіць. Дзмітрый Аганаў — прыметны, заўважаны і ўжо ўшанаваны, прынамсі, у нашым прафесійным асяроддзі творца”.

Шчыра кажучы, маючы на ўзбраенні вышэйпрыведзеную “памятку” ад Рыгора Сітніцы з такімі ключавымі ў ёй паняццямі і словамі, як “небанальшчына”, “інтэлектуальны і духоўны патэнцыял”, “ідэя”, “звышзадача” і інш., было асабліва цікава аглядаць выставу Дзмітрыя Аганава “Я і мой час”. Ідэя аўтара, дакладней кажучы, цэлы комплекс ідэй з філасофскім роздумам аб светабудове, гісторыі і міжкультурным дыялогу, служыла адмысловым гідам па экспазіцыі. А інтэлектуальны і духоўны патэнцыял асобы скульптара яскрава гаварыў сам за сябе ў канкрэтных творах і нават іх назвах: “Стварэнне свету”, “Карабель вар’ятаў”, “Феміда”, “Раўнавага”, “Чалавек без скуры”, “Чаму я?”, “На троне”, “Рэквіем па разбураным горадзе”, “Нябесны пастух”, “Паміж Еўропай і Азіяй”, “Праз праліў Басфор”, “Міраж у Эгейскім моры”, “Прагулка па Амстэрдаме”, “Крыніца жыцця”, “Анёл”, “Інквізітар”, “Вялікае паляванне”, “Страла Апалона”, “Каханне ў мыльнай бурбалцы”… І гэта быў той выпадак, калі было, бадай, і нясорамна папрасіць самога аўтара крыху патлумачыць задуму той ці іншай работы. Запытаць у яго, напрыклад, чаго больш у вобразе яго бронзавага чалавека без скуры: уразлівасці і пакорлівасці або нейкага пазёрства і выхваляння? Што адчувае яго бронзавы блазен, апынуўшыся на троне пасярод шахматнай мармуровай дошкі? Ці ўжо прадчувае Іуда сваё будучае раскаянне, чакаючы ад Ісуса адказу на пытанне “Чаму я?” у аднайменнай скульптурнай кампазіцыі? Міфы і міфалагемы, метафары і архетыпы, нават самыя вядомыя з іх, іншым разам проста не супадалі ў тваёй трывіяльнай трактоўцы з іх зусім нечаканай аўтарскай інтэрпрэтацыяй. І тым больш цікавай уяўлялася тая творчая “кухня”, на якой скульптар, з аднаго боку, працуе з міфамі і філасофскімі ўніверсальнымі канцэптамі, з другога — з бронзай, каменем, шклом, з трэцяга — з самім сабой…

Дзмітрый АГАНАЎ

Нарадзіўся ў Наваполацку ў 1976 годзе ў сям’і вядомага скульптара Льва Аганава. Закончыў Мінскае мастацкае вучылішча імя А.К.Глебава і Беларускую дзяржаўную акадэмію мастацтваў па спецыяльнасці “Скульптура”.

Стажыраваўся ў Творчых майстэрнях жывапісу, графікі і скульптуры пры Міністэрстве культуры Рэспублікі Беларусь. -Удзельнічаў у шматлікіх выставах. Мае шэраг дыпломаў і ўзнагарод: дыплом ААН у намінацыі “Экалогія” (2000), 2-е месца ў конкурсе ААТ “Пріорбанк” за кампазіцыю “Адлюстраванне прыгажосці” (2004), дыплом архітэктурнай выставы “Леанарда” (2005), падзяку мэра Наваполацка за манументальна-дэкаратыўную кампазіцыю “Юнацтва” (2012), перамогу на конкурсе на стварэнне кампазіцыі “Знаходжанне іконы Божай Маці Мінскай” (2013). Сябар Беларускага саюза мастакоў. Работы Дзмітрыя Аганава ўстаноўлены ў Мінску, Наваполацку і Мюнстэры (Германія). Многія яго творы захоўваюцца ў прыватных калекцыях у Беларусі, Расіі, Германіі, Ірландыі, ЗША, Аб’яднаных Арабскіх Эміратах. Выкладае ў БДУ.

— Дзмітрый, не буду хаваць свайго захаплення ад вашай выставы, але яе небанальнасць, як падкрэсліў на вернісажы Рыгор Сітніца, у сваю чаргу патрабуе і ад журналіста-інтэрв’юера задаваць вам па магчымасці небанальныя пытанні. Зважаючы на вашу відавочную творчую звышзадачу прадставіць тут уласнае, арыгінальнае прачытанне многіх сусветных міфаў і архетыпаў, мне хацелася б пабудаваць нашу гутарку менавіта вакол гэтых і сумежных з імі паняццяў — архетыповасці, міфічнасці, міфалагічнасці… І давайце пачнём ужо, бадай, з самой назвы вашай экспазіцыі “Я і мой час”. Наколькі міфічныя і наколькі асабістыя тут гэтае “я” і гэты “час”?

— Тут маецца на ўвазе найперш асабістае. “Я” — гэта менавіта я як мастак, які жыве менавіта ў гэтым часе. Недарэмна кажуць, што мастак — гэта адлюстраванне часу. Я аналізую той час, у які мы жывём, і супастаўляю яго, наколькі гэта магу ўявіць, з мінулым, уключаючы пры гэтым увесь патэнцыял міфаў і архетыпаў. Вынікі такога супастаўлення — у маіх творах.

— Але ці можна ўспрымаць ваша “я” ў нейкай ступені і як “мы” — мы ўсе, хто жыве ў сённяшнім часе?

— Наўрад ці… Гэта ўсё-такі больш мой роздум, мае эмоцыі і мой погляд на ўсё, што адбываецца, і на тое, як усё некалі стваралася. Менавіта так я бачу сёння гэты свет і адлюстроўваю свае адчуванні ў вобразах — ці гэта чалавек без скуры (“Чалавек без скуры”), ці гэта чалавек, які знаходзіцца ў стане раўнавагі (“Раўнавага”), ці той, які займаецца каханнем у мыльнай бурбалцы (“Каханне ў мыльнай бурбалцы”), ці той, які плыве кудысьці на караблі разам з іншымі вар’ятамі (“Карабель вар’ятаў”), і г.д. Адчуванні ад гэтага свету кожны дзень мяняюцца, таму і я ў розных сваіх творах розны. У той жа час гэтыя мае творчыя эмацыянальныя выплюхі — ні ў якім разе не разавыя “палітычныя акцыі” з мэтай самапіяру, а ў пэўным сэнсе рэакцыі на тое, што адбываецца з усімі намі. А ўжо ці ўдаецца мне, так бы мовіць, падключыцца да калектыўнага падсвядомага — меркаваць гледачам…

— Тое, што вы эмацыянальна і пачуццёва розны ў розных вашых творах, можна лёгка зразумець. Але ж вы розны і што тычыцца матэрыялу, тэхнікі, спосабу мастацкага выяўлення. Працуеце аднолькава плённа як у абстрактным кірунку (пераважна з каменем), так і ў фігуратыўным (як правіла, з бронзай). А яшчэ, як бачым, нярэдка эксперыментуеце ў адным творы адразу ж і з бронзай, і з каменем, і нават са шклом… Той ці іншы мастацкі метад нараджаецца кожны раз інтуітыўна? Ці падпісаліся б вы як творца пад праграмнымі словамі нашага вядомага паэта Алеся Разанава “Я той, хто шлях і хто па ім ідзе…”?

— Я нават больш катэгарычна скажу: няма ніякага загадзя намечанага шляху. Абсалютна ніякіх штампаў, рэцэптаў для мяне не існуе. Таму што вызначальным для мяне з’яўляецца чалавек, яго вечна зменлівы вобраз. Усё мастацтва, мне здаецца, сканцэнтравана вакол чалавека. І існуе яно таксама для чалавека, для яго развіцця, для ўздзеяння на яго душу. А якімі сродкамі ты выкажаш тую ці іншую думку і створыш вобраз, для мяне няважна. Я не люблю, калі заганяюць у нейкія рамкі, маўляў, ты павінен быць модным ці, як сёння часцей за ўсё гавораць, сучасным, актуальным і г.д. Але я не разумею, што такое сучаснае мастацтва. Сучаснае па сваёй форме? Для мяне гэта поўная дурнота ці, у лепшым выпадку, адбітак часовай моды. Для мяне важна не тое, што ты вуаліруеш нейкай сучаснай формай, а сама ідэя, сутнасць, якую ты хочаш перадаць.

• 

• 

• 

• 

• 

— А што ўсё-такі наконт часу? Наколькі міфічны або міфалагічны, на вашу думку, наш сённяшні час? Вы маглі б даць яму якое-небудзь азначэнне?

— Ну вось пра адзін з тыражаваных сённяшніх міфаў — пра сучаснае мастацтва — я толькі што сказаў. Наогул жа, я вызначыў бы наш час адным словам “непрадказальны”. Мы жывём у часе розных змен у розных сферах, пачынаючы ад IT і заканчваючы сферай абстрактных ідэй і іх выяўленняў.

Усё пастаянна мяняецца, і немагчыма за ўсім угнацца. Гэта як нейкі вір ці вадаспад, у які зацягнула і цябе самога. І ты, хочаш не хочаш, мусіш падладжвацца пад гэта. Не паспяваць за ім, а менавіта падладжвацца.

— Дзмітрый, тое, што вы пастаянна звяртаецеся ў сваёй творчасці да ўніверсальных канцэптаў, архетыпаў, міфалагем, да старажытнагрэчаскай і біблейскай міфалогіі, урэшце, да сістэмы вобразаў першабытнага чалавека, — адкуль усё гэта? Можа быць, ад непаўнацэннасці і несамадастатковасці сённяшняга часу і рэчаіснасці?

— Дык жа ўсё, што мы маем, адтуль… І мае абстрактныя формы з каменю таксама адтуль — ад тых маўклівых, застылых ідалаў-татэмаў, якія пра сябе знутры нічога быццам і не гавораць, але ў маёй творчасці і, у прыватнасці, на выставе “Я і мой час” яны, тым не менш, як бы плаўна-плаўна пераходзяць у фігуратыўную пластыку ў бронзе. Гэта, мабыць, можна параўнаць з адмысловым дрэвам, дзе ствол — першабытны род, а галіны — усе пазнейшыя міфалогіі і сюжэты, ці гэта антычная Грэцыя, ці біблейскае Евангелле… І там, дзе пачынаецца гэтае разгалінаванне, усё залежыць ужо ад цябе. Да чаго ты як мастак дакранешся, так твая задума і знойдзе сваё адлюстраванне ў творы. Я наўмысна не падзяляў экспазіцыю “Я і мой час” асобна на абстрактныя творы і фігуратыўную пластыку, маўляў, паглядзіце, я вось магу так рабіць, а магу і так. Наадварот, я хацеў падкрэсліць, што ўсё гэта — адно цэлае, мой адзіны арганізм, які нарадзіўся з нечага бязмоўнага, але перайшоў у нейкія больш зразумелыя чалавеку вобразы.

— Значыць, вы хацелі сказаць, што творчая эвалюцыя кожнага асобна ўзятага мастака, у нашым выпадку — канкрэтна вас, у нечым паўтарае эвалюцыю homo sapiens, чалавека разумнага і творчага?

— Я сапраўды прыйшоў да такой думкі. Возьмем, напрыклад, тыя ж наскальныя малюнкі першабытнага чалавека. У свой час я спецыяльна вывучаў гэтае пытанне і зразумеў наступнае. Чалавек упершыню ўзяў у рукі вугаль і паспрабаваў адлюстраваць на скале нешта, што для наступных пакаленняў людзей будзе служыць кодам. Але што ён хацеў адлюстраваць? Ён жа не ўмеў маляваць, не меў ніякіх школ, ніякіх ведаў не тое што пра мастацтва, але і пра гісторыю, філасофію і г.д. Ён проста спрабаваў данесці да нас свае яшчэ зусім дзікунскія тэмы нейкай простай мовай. А далей што адбываецца? А далей чалавек пачынае ўжо расшыфроўваць месэджы сваіх продкаў, напаўняць іх нейкім сваім зместам, больш канкрэтным, больш багатым і разнастайным. І так усё далей, далей, далей… Каменны век, жалезны, бронзавы. Потым — перыяды Антычнасці, сярэдневякоўя, Адраджэння, барока, ракако, класіцызму, рамантызму, эклектызму, мадэрну, постмадэрну… І аж да сённяшняга дня з безліччу розных школ і кірункаў. Але чамусьці, прайшоўшы гэты агромністы шлях, мы ўсё роўна глядзім туды, уніз, у гэты першабытны калодзеж, захапляемся тым, што хацеў нам паказаць першабытны чалавек, хочам расшыфраваць яго месэджы і міжволі хочам неяк прыкласці іх да таго, што сёння ствараем самі. Чаму? Ды таму, што, я ўпэўнены, у першабытнага homo sapiens і пазней у чалавека біблейскіх часоў былі тыя ж самыя праблемы, што і ў нас сёння. Чалавек быў і застаецца чалавекам. І калі я звяртаюся, напрыклад, да біблейскага сюжэта пра Ісуса і Іуду ў рабоце “Чаму я?”, то тым самым гавару, што гэты сюжэт адбываецца ў нашым жыцці і сёння. Я зусім не стаўлю задачу маралізатарства. Але падобныя тэмы і сюжэты вечныя. Яны застаюцца. І ад іх ты нікуды не збяжыш, якой бы ты мовай пра гэта ні гаварыў — абстрактнай, рэалістычнай, сюррэалістычнай, гіперрэалістычнай або… вышыўкай крыжыкам і малюнкам на асфальце.

• 

• 

• 

• 

• 

— Вы ўжо згадалі пару разоў паняцце школы, мастацкай школы. А не сакрэт, што з гэтым паняццем асабліва апошнім часам таксама звязваюць пэўныя міфічна-рытарычныя пытанні: патрэбна сучаснаму мастаку тая ж акадэмічная школа ці не, застаецца яна актуальнай сёння ці не і г.д. Што вы думаеце пра гэта?

— Не буду казаць пра сябе, хоць лічу, што і ў “глебаўцы”, і ў акадэміі мастацтваў як раней, так і сёння даюць грунтоўную школу, без якой мастак наўрад ці адбудзецца як мастак. Але вось сёлета я быў у Рускім музеі ў Піцеры, летась — у Траццякоўскай галерэі ў Маскве… Здавалася б, ну што ўжо такога могуць сказаць вялікія мастакі мінулых стагоддзяў нам, сучаснікам, якія бачылі ўсё, што можна і што нельга ўбачыць у мастацтве? Але ты апынаешся, напрыклад, у той жа Траццякоўцы ў зале Міхаіла Урубеля і міжволі паглыбляешся цалкам у яго творчасць, пачынаеш праецыраваць яе на сваё мастацтва… Або адзін з маіх самых любімых мастакоў — Васіль Верашчагін і яго шэдэўр “Апафеоз вайны” з пірамідай, выкладзенай з чалавечых чэрапаў. Гэта ж проста нешта неверагоднае! Я нават баюся ўявіць, што магло б атрымацца, калі нешта падоб-нае ўвасобілася б у скульптуры! А гэта ж усё школа, акадэмічная школа. І, дарэчы, усё-такі згадаю канкрэтна пра сябе. Будучы ў Рускім музеі, я выпадкова пазнаёміўся там са спецыялістамі, якія займаюцца экспазіцыйнай дзейнасцю. Яны паглядзелі фота маіх работ і былі ў захапленні ад нашай школы. А людзі там, самі разумееце, працуюць не дурныя.

Школа, я лічу, гэта фундамент, на якім узводзіцца дом. Калі разбурыць фундамент, то і дом упадзе. Школа вельмі важная канкрэтна для таго мастака, які яе атрымаў. Я, напрыклад, магу абапірацца на гэты фундамент і не баяцца працаваць у тым жа абстрактным мастацтве. Раней баяўся, нават ненавідзеў абстрактнае мастацтва, а цяпер, дзякуючы якраз школе, не баюся, хоць і ўспрымаю яго толькі праз нейкую ідэю.

— Хто канкрэтна закладваў гэты фундамент у вас як у творцы? Вядомы скульптар, ён жа ваш бацька, Леў Аганаў? І ці не бянтэжыць вас, калі вам нагадваюць пра гэтую, так бы мовіць, сямейную міфалогію? Тым больш што і ваш старэйшы брат Сяргей таксама скульптар…

— Ды не, не бянтэжыць, таму што фундамент ува мне і сапраўды заклаў бацька — выдатны скульптар. У свой час ён, адзіны на курсе, закончыў з адзнакай Інстытут жывапісу, скульптуры і архітэктуры імя Рэпіна ў Ленінградзе, яго дыпломам была шэдэўральная скульптура “Мара пра мора” — фігура юнака, які стаіць на якары. Яе хацелі нават адліць… І малюнак у яго быў цудоўны. Калі ў маладосці ён прывёз у нашу акадэмію свае малюнкі, яму проста сказалі: “Хлопец, табе тут няма чаго рабіць…” Дык вось я вучыўся ў бацькі, і можна зразумець, які атрымаў першапачатковы фундамент. Хоць як педагог ён дастаткова складаны чалавек і строга прытрымліваецца сваіх поглядаў — у пэўным сэнсе для нас з братам гэта было нечым накшталт навязвання.

У вучылішчы імя Глебава я займаўся ў Святланы Гарбуновай — цудоўнага чалавека, педагога і скульптура са сваёй унікальнай пластыкай. Яна, можна сказаць, і “вылепіла” мяне пасля бацькі. А ў акадэміі з 2 курса мяне вёў Анатоль Арцімовіч — не проста выдатны скульптар, педагог, прафесар, але і філосаф, паэт. Мне надзвычай цікава было ў яго вучыцца. Студэнтам я многа працаваў, рабіў безліч накідаў на паперы, мне вельмі хацелася выцягнуць Анатоля Арцімовіча на нейкі дыялог, і, дзякуй богу, гэты дыялог сапраўды адбыўся. Ён глядзеў мае накіды, мы з ім падоўгу іх абмяркоўвалі, і ў гэтых гутарках я спрабаваў знайсці сябе, намацаць сваю тэму… Як зараз памятаю адну яго параду, сказаную мне ў той час, калі я працаваў над “Фемідай”: “Трэба, каб тваё мастацтва разумеў не толькі ты, але і глядач. Не думай, што абывацель дурнейшы за цябе. Ніколі не забывай пра гэта”. І я не забыў. Цяпер я сам разумею, што мастацтва не можа існаваць толькі ў рамках прафесіі. Ты працуеш усё-такі не для таго, каб твае работы стаялі недзе на паліцах у тваёй майстэрні. Мастацтва не можа служыць толькі табе аднаму. Інакш атрымаецца замкнутае кола. Любое мастацтва існуе для таго, каб на яго прыйшлі паглядзець людзі і нешта з яго пачарпнуць.

• 

• 

• 

• 

— Сёння вы выкладаеце ў Беларускім дзяржаўным універсітэце на кафедры дызайну малюнак і манументальна-дэкаратыўныя формы ў інтэр’еры і экстэр’еры, таму напрыканцы нашай гутаркі ёсць нагода яшчэ крыху пагаварыць пра гэты адукацыйны момант — пра вашы стасункі з моладдзю. Якія міфы аб ёй вы самі маглі б развеяць, зыходзячы з уласнага вопыту выкладчыка? Ці насамрэч сённяшнія студэнты, якія вучацца па творчых спецыяльнасцях, мэтанакіраваныя, старанныя, дапытлівыя, працалюбівыя, урэшце, арыгінальныя ў сваіх інтэнцыях і ідэях?

— Ведаеце, вельмі па-рознаму. Ёсць тыя, каму вучыцца цікава, а ёсць тыя, хто зацікаўлены толькі ў тым, каб атрымаць адзнаку і дыплом. У цэлым жа я адзначыў бы, што цяперашнія маладыя людзі вельмі сумбурныя і непрадказальныя, як і наш час, пра што я ўжо гаварыў. Што тычыцца канкрэтна тых студэнтаў, якія паступаюць вучыцца на “Дызайн”, то тут ёсць пэўная непрыемная для мяне тэндэнцыя, калі бацькі ўладкоўваюць на гэтую спецыяльнасць сваіх дзяцей толькі таму, што дызайн — гэта, маўляў, прэстыжная, грашовая і ў той жа час ненапружвальная прафесія. Але я сам, маючы вопыт супрацоўніцтва з беларускімі дызайнерамі, у прыватнасці, з вядомым дызайнерам інтэр’ераў Алёнай Матросавай, добра ведаю, што на самай справе гэтая прафесія вымагае гіганцкіх намаганняў. Тая ж Алёна, акрамя таго, што дызайнер, яшчэ і выдатны малявальшчык, акварэліст, жывапісец, вялікі інтэлектуал. Я ёй нават неяк казаў, што яна магла б праявіць сябе і непасрэдна ў выяўленчым мастацтве. Але, з другога боку, я ж бачу, як самааддана яна працуе ў дызайне, проста з галавой паглыблена ў гэтую справу. А ў дадатак яшчэ думае пра тое, як упрыгожыць інтэр’ер арт-аб’ектамі, трымае ў галаве ўсё, што тычыцца камунікацый, праводкі і г.д. Гэта каласальная праца, вельмі няпростая прафесія. Баюся, што чаканні многіх студэнтаў, якіх прывабілі ў дызайне толькі прэстыжнасць і прыбытак, зусім не супадуць з рэальнасцю, тым больш што канкурэнцыя ў гэтай сферы вельмі вялікая.

— Дзмітрый, я памятаю вашы словы, што ў творчасці для вас не бывае ніякага загадзя намечанага шляху. І ўсё ж у галаве, мабыць, ужо раяцца пэўныя задумы новых твораў?

— Так, канечне. Ёсць задума завяршыць трыпціх, першая і другая частка якога прадстаўлены на выставе “Я і мой час”: “Міраж у Эгейскім моры” і “Паміж Еўропай і Азіяй”. Трэцяя будзе прысвечана Венецыі. Хутчэй за ўсё з’явяцца і новыя творы, звязаныя з біблейскімі сюжэтамі… Пытанне толькі, як вырашыць гэтыя тэмы, бо яны вельмі складаныя і вельмі многія скульптары па-свойму ўзнімалі іх.

— Дарэчы, а вы веруючы чалавек?

— Так.

— Вялікі дзякуй за гутарку.

Мікола ЧЭМЕР.
Фота аўтара.