Гісторык, пісьменнік, журналіст Алесь МАРЦІНОВІЧ: “Вазьмуся за дзённік у сваім наступным жыцці…”

Сёння госць нашага “Рэя” — вядомы гісторык, пісьменнік, журналіст, літаратурны крытык, лаўрэат Дзяржаўнай прэміі Рэспублікі Беларусь Алесь Марціновіч. Сярод літаратарскай кагорты сёння не шмат знойдзецца тых, хто так шмат зрабіў для папулярызацыі нашай літаратуры і гісторыі. Алесь Андрэевіч — аўтар шматтомнай гісторыі Беларусі ў асобах (кнігі “Зерне да зерня”, “Хто мы, адкуль мы…”, “У часе прасветленыя твары”, “Элегіі забытых дарог”, “Сполахі далёкіх зарніц”, “Свечка на золкім полі”, “Птушкі з пакінутых гнёздаў”, “Маладзік над заснежаным шляхам”, “Исповедь старых замков”, “Рагнеда i Рагнедзічы”), у якіх упершыню ў беларускай літаратуры праз жанр мастацка-дакументальных твораў прасочваюцца лёсы больш як 300 знакамітых суайчыннікаў, а таксама тых, хто нарадзіўся ў іншых краінах, але звязаў лёс з Беларуссю. А яшчэ ў яго творчым актыве — кнігі для дзяцей, публіцыстычныя даследаванні, літаратуразнаўчыя выданні. 

18 жніўня Алесь Марціновіч адзначыць свой 70-гадовы юбілей. Напярэдадні гэтай даты наш карэспандэнт звярнуўся да юбіляра з тузінам няхітрых і парачкай трохі хітрых пытанняў.

— Алесь Андрэевіч, вы нарадзіліся ў сям’і настаўнікаў… Які гэта быў для вас чалавечы вопыт? Як паўплываў гэты факт на вас як на асобу?

— Любоў да кнігі ў мяне ад мамы. Яна вельмі любіла чытаць мастацкую літаратуру. Гэта, бадай, перадалося ёй ад яе зводнага брата Міхала Вішнеўскага. Унутрана перадалося, на генным узроўні. Мама яго не бачыла нават маленькай, бо нарадзілася ў 1919 годзе, а яго ўжо не было ў жывых. Загінуў, відаць, у ліпені 1918 года, калі ў Яраслаўлі, дзе тады жыў, адбыўся буйны антысавецкі мяцеж пад кіраўніцтвам Барыса Савенкава. Міхал, па-сённяшняму кажучы, быў апантаным бібліяфілам. Як расказвала мне мама, у вёсцы Малой Сліўцы (гэта цяперашні Слуцкі раён, у Малой Сліўцы мама нарадзілася, там і жылі Вішнеўскія) яшчэ праз дзясятак-другі гадоў захоўвалася вялікая бібліятэка. У ёй былі зборы твораў многіх знакамітых расійскіх пісьменнікаў, камплекты розных часопісаў, у тым ліку і часопіса “Нива”, які ў Расіі карыстаўся вялікай папулярнасцю. У савецкія часы шмат што бралі пачытаць вяскоўцы, якія авалодалі граматай. Бралі і не аддавалі. Так і расцягнулі гэтую бібліятэку. Шмат кніг паспела прачытаць і мая мама. Чытала і тады, калі вучылася ў Слуцкім педвучылішчы, і пазней, ужо настаўнічаючы ў малодшых класах. Гэтая любоў да кнігі ад яе і перадалася мне. Памятаю, што, калі наведваліся з мамай у Слуцк, абавязкова куплялі нейкую кнігу.

Бацька ж мой (слова “тата” я чамусьці вельмі не люблю, таму ніколі не карыстаўся ім, называў яго па-руску — “папа”) выкладаў гісторыю. Выпісваў часопіс “Преподавание истории в школе”, у якім я таксама сёе-тое чытаў.

— Якія жыццёвыя ўрокі вы ўзялі ад сваіх бацькоў?

— Урокі дабра, справядлівасці, прынцыповасці і, канечне, сумленнасці. У гэтым сэнсе бацька мой быў… Нават не ведаю, як дакладней сказаць. Бадай, лепш па-руску — “совестливый”. Часам вельмі давяраўся таму, што гаварылі, асабліва калі гэта тычылася якіх-небудзь дырэктыўных указанняў. Камуністам ніколі не быў, але ўсе партыйныя рашэнні ўспрымаў на веру. Асабліва шчаслівым быў, калі абвясцілі пабудову камунізму. Пра гэта шмат гаварыў і нам, вучням, тым больш што ў нашым класе з’яўляўся класным кіраўніком. Я ж пярэчыў яму наконт такой магчымасці і ў школе, і дома. Нарэшце, мы з бацькам знайшлі кампраміс: вырашылі, што ў школе пра гэта буду проста маўчаць.

— Што наогул найбольш вам памятаецца з дзіцячых і юнацкіх гадоў? Магчыма, было нейкае самае яркае незабыўнае ўражанне, якое засталося з вамі на ўсё жыццё і да якога вы пастаянна вяртаецеся ў сваіх успамінах? А можа, і літаральна перажываеце зноў і зноў?

— Нічога такога адметнага не запомнілася. Першыя згадкі, якія захавала мая памяць, звязаны з вёскай Вялікай Слівай, куды бацькі перабраліся настаўнічаць з Казловіч. Як цяпер памятаю: крочым з мамай па дарозе, нас абганяе машына, гружаная бярвеннямі. Дарога няроўная, у калдобінах. Адно бервяно звальваецца з яе, другое, а шафёр не заўважае. Калі машына пайшла, з мамай коцім іх на ўзбочыну, каб вечарам бацька прыехаў і забраў. Тады мне было шэсць гадоў. Запомніў, што дом, у якім мы жылі, стаяў на беразе ракі. Запомніў і дзе ў Вялікай Сліве знаходзіўся магазін. А што памяць не падвяла, упэўніўся ў 1972 годзе, калі працаваў у слуцкай газеце. Давялося праязджаць праз гэтую вёску. Пазнаў і магазін, і той дом.

— У вас у самога ніколі не было жадання пайсці па слядах бацькоў — у настаўніцтва?

— Адкажу катэгарычна: ніколі! Магчыма, адна з прычын у тым, што я па сваім характары — сарамлівы. Нават па сённяшні дзень, выступаючы перад чытачамі, адчуваю сябе скавана… А быць настаўнікам — гэта штодня праводзіць урокі, іншыя мерапрыемствы. Не, настаўніцтва — гэта не для мяне. Аднак гэта толькі адна прычына, чаму я не пайшоў па слядах бацькоў. Не менш важная і іншая. У школе, у якой я вучыўся, як сёння разумею, была не вельмі спрыяльная атмасфера. Настаўнікі пастаянна высвятлялі паміж сабой адносіны. Паколькі я сын настаўнікаў, рыкашэтам гэта ўдарыла і па мне. Я ўжо друкаваўся ў раённай газеце, але школьную насценную газету рэдагавалі іншыя…

Ды гэта толькі пачатак. Сярод выпускных экзаменаў быў і іспыт па нямецкай мове. Нават троечнікі, за выключэннем толькі аднаго вучня, атрымалі “чацвёркі”. Аднак “чацвёрку” атрымаў і я. Пастараўся настаўнік, які быў не ў ладах з маімі бацькамі. Зрабіў так, каб я не мог прэтэндаваць на медаль. Пачатак гэтаму паклала яго жонка. У сачыненні па рускай мове я, на яе думку, “нехудожественно излагал свои мысли”, ці нешта ў гэтым родзе. Таму і думкі ў мяне не было, каб стаць настаўнікам.

Тым не менш на аддзяленні беларускай мовы і літаратуры філфака БДУ ўсё ж правучыўся два з паловай гады. Атрымалася вось як: паехаў падаваць дакументы на аддзяленне журналістыкі, але, як высветлілася, тады на яго бралі заявы толькі ў тых, хто меў два гады працоўнага стажу (любога — неабавязкова журналісцкага). У экзаменацыйнай камісіі параілі мне падаваць дакументы на беларускае аддзяленне. Бацька мой, калі даведаўся пра гэта, месца сабе не знаходзіў. Нават і тады, калі я паступіў, прасіў, каб кідаў вучобу.

Цікавы працяг гэтай гісторыі. Праз два гады я перавёўся на завочнае аддзяленне журналістыкі. Нават з нейкі месяц летам працаваў у рэдакцыі слуцкай газеты. Але так засумаваў па Мінску, што кінуў работу і прадоўжыў вучобу на беладдзяленні. Ужо і не памятаю, як сталася, але мяне з завочнага аддзялення не адлічылі. Нават на адрас бацькоў прысылалі заданні. Іх, зразумела, я не выконваў. Пачалі папярэджваць, што адлічаць. Я ж у гэты час спакойна вучыўся на беладдзяленні, а потым, у 1967 годзе, перавёўся на стацыянар аддзялення журналістыкі, а праз год ужо заканчваў факультэт журналістыкі. На ім тады вучыліся чатыры гады.

— Раскажыце, калі ласка, пра свае першыя крокі ў літаратурнай (журналісцкай) дзейнасці. Што гэта было — верш, рэпартажны допіс у раёнку?

— Запамятаваў ужо, што першае напісаў — нейкую нататку ў капыльскую раённую газету “Калгаснік Капыльшчыны”, ці паслаў вершы ў “Піянер Беларусі”, цяперашнюю “Раніцу”. Але з-за той жа сарамлівасці вершы падпісаў імем сваёй старэйшай сястры Тамары. Хоць бы гэты: “Зайка шэранькі, // Зайка беленькі // Па дарозе скакаў, // Маму з татам шукаў. // Мама з татам Прыйшлі, // Зайку хлеба прыняслі: // Качанок Капусты, // Будзе зайка тлусты”. Мая мама, праўда, пазней апошні радок паправіла: “Дый і хлеба лусту”. (Смяецца. — М.Ч.)

Не абмінуў і грамадскіх матываў. Якраз шмат пісалі пра татарына Асхата Зіганшына і яго сяброў — рускага і двух украінцаў, якія выжылі ў нечалавечых умовах. Калі ласка — у мяне нарадзіўся “верш”: “Сорак дзевяць дзён // Без хлеба і вады, // Сорак дзевяць дзён // У барацьбе ўпартай // Не скарыліся яны // І герояў варты”.

Нічога, праўда, не надрукавалі, але раілі пісаць далей. Потым пачалі цікавіцца, ці не дапамагае хто-небудзь мне пісаць.
Свае ж інфармацыі падпісваў двума прозвішчамі: сваім і яшчэ аднаго аднакласніка, што вельмі здзівіла і маіх бацькоў, і настаўнікаў. Гэты аднакласнік быў пераростак, але я з ім чамусьці сябраваў, што таксама не радавала маіх бацькоў. Ён недзе дастаў шмат паштовых марак. Купіўшы канверты, мы пачалі выкарыстоўваць іх для адпраўкі інфармацыі ў “Калгаснік Капыльшчыны”. Пісаў, канечне, я, але з-за ўдзячнасці за маркі пад матэрыяламі ставіў і яго прозвішча. Матэрыялы друкавалі, хоць яны ў асноўным былі пра школьнае жыццё. Прасілі больш пісаць пра справы калгасныя. З гэтым узніклі цяжкасці. Прычына зразумелая: саромеўся ісці ў кантору, каб браць неабходную інфармацыю. Доўга з-за салідарнасці ставіў пад матэрыяламі два прозвішчы. Калі ж перайшоў толькі на сваё прозвішча, друкаваўся і ў “Чырвонай змене”.

— Каго са сваіх літаратурных настаўнікаў вы б назвалі ў першую чаргу? За што ім найбольш удзячны?

— Відаць, пра літаратурных настаўнікаў крытыку гаварыць не надта выпадае. Гэта зусім не тое самае, што творчая вучоба ў празаіка ці паэта. Правільней усё ж казаць, хто з пісьменнікаў найбольш прапісаўся ў маім жыццёвым — ды і творчым — лёсе. Пачну з Алеся Масарэнкі. З ім пазнаёміўся, калі ён загадваў літаддзелам у “Чырвонай змене”, а я там студэнтам праходзіў практыку. Праз шмат гадоў, калі працаваў у Слуцку, Алесь патэлефанаваў: “Пераходзь у часопіс “Полымя”. Дамовіўся з Кастусём Кірэенкам. У “Полымя” я тады, праўда, не пайшоў, але яшчэ праз некаторы час (зноў дзякуючы Масарэнку) уладкаваўся ў “ЛіМ”. Гэта ён падказаў маю кандыдатуру Хведару Жычку. Атрымліваецца, што, калі б не Масарэнка, не бралі б вы ў мяне і гэтае інтэрв’ю. Усё ж сталіца ёсць сталіца. У Слуцку, хоць гэта не такі і малы горад, я ніколі б не стаў тым, кім стаў. Дарэчы, Кастусь Ціханавіч пасля гэтага ці не чатыры разы ўгаворваў мяне ўсё ж пераходзіць у “Полымя”. Шмат прыязных слоў магу сказаць пра Алеся Асіпенку, Валянціна Лукшу, Анатоля Сабалеўскага, Алеся Савіцкага, Івана Чыгрынава. З жывых — пра Івана Пташнікава (калі рэхтавалася гэте ітэр’ю да друку, прыйшла сумная вестка пра тое, што Іван Пташнікаў пайшоў з жыцця. — М.Ч,), Мікалая Чаргінца. Канечне, набівацца ў сябры, нават, калі так можна сказаць, літаратурныя да Івана Шамякіна ніяк не выпадае. Ды што гаварыць: гэта ж ШАМЯКІН, гэтым усё сказана. Пра яго я шмат пісаў, браў інтэр’ю, нават яго збор твораў у васьмі тамах выйшаў з маёй прадмовай. А колькі ў мяне кніг з аўтографамі Рыгора Барадуліна! Ды якія там словы напісаны! Прадчуваю ўхмылку сяго-таго: крытыку можна напісаць, абы толькі водгук атрымаць. Даражэнькія, было каму пісаць пра Рыгора Іванавіча! Зносіны ж з Барадуліным парушыліся, калі знайшліся ахвочыя папракаць Алеся Марціновіча, што не ў тым саюзе. (Маецца на ўвазе Саюз пісьменнікаў Беларусі. — М.Ч.) Калі на тое пайшло, я і не ў Савецкім Саюзе. Калі ж сур’ёзна, Барадулін — адзін з самых выдатных нашых паэтаў.

— Сёння цяжка знайсці — ды, шчыра кажучы, і не знайсці — асобу ў нашай літаратуры, хто б так плённа працаваў у мастацка-дакументальным жанры і хто б так настойліва прапагандаваў сродкамі гэтага жанру нашу гісторыю, папулярызаваў нашых знакамітых суайчыннікаў… Даруйце за наіўнае і, можа быць, нават нетактоўнае пытанне: дзе ўсё ж вы іх бераце — невядомыя факты, невядомых постацей? З архіваў? З даследаванняў прафесійных гісторыкаў? Наколькі часта тут прысутнічае момант выпадковасці (а я ж і не ведаў пра такога ці пра такое!) і, наадварот, прадвызначанасці (гэта асоба, пра якую я не магу не напісаць)? І яшчэ пытанне, што называецца, наўзбоч. У сваёй улюбёнай мастацкай дакументалістыцы, наколькі разумею, вам даводзіцца ўвесь час балансаваць паміж мастацкай літаратурай і так званым нон-фікшн, паміж выдумкай і фактам, паміж міфам і рэальнасцю. Ці цяжка тут заховаўць раўнавагу? У які бок часцей за ўсё хіліцца ваш балансір, калі вы ідзяце па гэтым небяспечным тонкім канаце над прорвай гісторыі?

— Дзякуй за такую высокую ацэнку маёй сціплай працы. Наконт архіваў — не сказаць, каб я праседжваў у іх гадзінамі. Літаратуры ж, канечне, чытаю шмат — і навукова-даследчай, і мастацкай. Па магчымасці пра таго ці іншага выдатнага дзеяча праглядаю папярэднія публікацыі. Наконт суаднясення факта і выдумкі — гэта залежыць ад таго, пра каго пішу. Скажам, пісаў пра Алексу, дойліда другой паловы ХІІІ стагоддзя, які па загадзе валынскага князя Уладзіміра Васількавіча залажыў крэпасць Камянец, пабудаваў Камянецкую вежу; пра Ананія, разьбяра па дрэве другой паловы XV — першай паловы ХVІ стагоддзя. Звестак пра іх амаль не захавалася, давялося даваць волю фантазіі, але так, каб гэта адпавядала таму, што абавязкова магло быць.

Прыклад іншага кшталту. Восіп Кавалеўскі — адзін з заснавальнікаў манголазнаўства ў Расіі. Пра яго можна прачытаць нямала. Але я пачаў гаворку пра яго з таго, сведкам чаго быў сам, калі знаходзіўся ў камандзіроўцы ў Якуціі, праходзячы вайсковую службу ў Бураціі. Ішоў неяк па лесатундры і напаткаў бурундука. Той зацікавіўся мной, стаў на заднія лапкі і ўважліва разглядаў мяне. Але ж бурундука мог напаткаць і Кавалеўскі! Ён жа ў ссылцы знаходзіўся ў падобных умовах. У канцы ж нарыса я напісаў, як, паміраючы, Восіп Міхайлавіч прыгадвае гэты выпадак. Параўнальна нядаўна даведаўся, што Кавалеўскі раптоўна памёр, чытаючы лекцыю. Але я не збіраюся штосьці мяняць.

— Ці не было ў вас жадання іншым разам міфалагізаваць тую ці іншую гістарычную падзею, асобу, так бы мовіць, каб зрабіць прыгажэйшай нашу гісторыю?

— Расказанае мной пра Кавалеўскага, няцяжка заўважыць, у чымсьці з’яўляецца і прыхарошваннем вобраза гэтага выдатнага вучонага.

— А ці маглі б вы прывесці з вашага асабістага творчага вопыту які-небудзь прыклад, калі вам давялося выправіць сёе-тое з гістарычных міфаў дзеля ісціны, так бы мовіць, дэміфалагізаваць гісторыю?

— Ніякіх міфаў я не выпраўляў, а вось сам усё ж адзін “міфчык” стварыў. Жартую, канечне. Проста з-за няўважлівасці дапусціў аднойчы прыкрую памылку. Расказваючы пра аднаго з удзельнікаў паўстання, распісаў, як яго везлі ў Сібір на цягніку. Напаткаў неяк мяне Генадзь Кісялёў. Пахваліў матэрыял, але разам з тым заўважыў: “Толькі калі будзеце перадрукоўваць яго, выкрасліце гэты эпізод. Транссібірская магістраль была адкрыта праз год”. І тут жа супакоіў мяне: “Не хвалюйцеся, пра памылку нікому не скажу”.

— Маглі б назваць якую тройку ці абойму самых адметных постацей гісторый з беларускай мінуўшчыны, па якіх пазнаецца Беларусь?

— Каго-небудзь вылучыць не тое, што не бяруся, а нават і не асмельваюся. Тых, з гістарычнай далечыні, па кім пазнаецца Беларусь, вельмі шмат. Адно скажу: недаравальна падыходзіць да ацэнкі іх укладу, іх дзейнасці з пункту гледжання сучаснасці. Калі ж ставіцца так, то лёгка перайсці да перакосаў, як ужо назіралася неаднойчы. Раней, скажам, выкрэслівалі з гісторыі вялікіх князёў літоўскіх. Бадай, пра іх амаль нічога і не ведалі. Цяпер з той жа лёгкасцю адкідваем, напрыклад, Машэрава. Хоць, калі ўжо быць цалкам праўдзівым, па-ранейшаму знаходзяцца тыя, хто абураецца “эксплуататарамі народа” Радзівіламі. Да месца сказаць: а хіба дзекабрысты эксплуататарамі не былі? Я пра тое, што ўсе мы выраслі з мінулага, а таму, якім бы яно ні было, трэба яго шанаваць. Нават тое, да чаго ставімся крытычна, што ўспрымаем балюча. Усё адно гэта наша гісторыя.

— Пры ўсім багатым вашым творчым даробку, здаецца, вы ніколі не кідалі і чыста журналісцкую работу: працавалі па маладосці ў раёнках, потым, ужо ў сталым узросце, — у штотыднёвіку “Літаратура і мастацтва”, часопісах “Беларуская думка”, “Нёман”, “Маладосць”, цяпер вось узначальваеце аддзел крытыкі і літаратуразнаўства ў часопісе “Полымя”… У сувязі з гэтым некалькі пытанняў. Па-першае, якое з пералічаных вышэй выданняў для вас самае роднае, дзе працавалася найцікавей і найкамфортней? Па-другое, наколькі цяжка ўсё-такі гэта — быць адначасова журналістам і літаратарам?

— Усе выданні, дзе працаваў, а цяпер гэта і часопіс “Полымя”, для мяне родныя. А ўсё ж цікавей і камфортней мне працавалася ў рэдакцыі часопіса Адміністрацыі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь “Беларуская думка”, дзе я быў намеснікам, а потым першым намеснікам галоўнага рэдактара, адначасова ў першым і ў другім выпадку ўзначальваў адначасова і аддзел літаратуры і мастацтва. Разам з галоўным рэдактарам У.Вялічкам пабывалі не ў адным дзясятку раёнаў, пішучы разам артыкулы пра лепшыя з іх. Уладзімір Паўлавіч — грамадска-палітычную частку, а я — культурную. Дарэчы, нашы матэрыялы (а таксама Васіля Шырко з іншых раёнаў) склалі змест нашага калектыўнага двухтомніка “Зямля любові нашай”, за які мы былі ўдастоены прэміі “Залаты купідон”. Як мінус работы ў “БД” — тое, што быў адарваны ад літаратурнага жыцця. Але гэта адначасова і плюс, бо не быў ці не штодня сведкам усёй той звягі, якая, на жаль, вядзецца ў творчым і калятворчым асяроддзі. Ніхто не звяртаўся з прэтэнзіяй, чаму мяне не прарэцэнзаваў, а пахваліў зусім не таго.

Ці цяжка быць адначасова журналістам і літаратарам? Як для каго. Многія мае гістарычна-мастацкія апавяданні, эсэ якраз і нарадзіліся падчас работы ў “Беларускай думцы”, у якой была надзіва творчая атмасфера.

— Як рэдактар аддзела крытыкі і літаратуразнаўства “Полымя” якую галоўную праблему ў гэтай сферы вы вылучылі б? Чаго не хапае сучаснай беларускай крытыцы? І тут жа: вам не здаецца, што асабліва ў галіне літаратурнай крытыкі часопісы аднаго лагера (“Полымя”, “Маладосць”, “Нёман”) і часопісы другога лагера (“Дзеяслоў”, “Верасень”) як бы наўмысна не заўважаюць адзін аднаго, не заўважаюць аўтараў з процілеглых лагераў? Але ж хіба ёсць нам што дзяліць?

— Вы, мабыць, і самі добра ведаеце, што апошнім часам, калі гаворка заходзіць пра тое, што амаль няма высокамастацкай літаратуры, усе беды звальваюць на крытыку. Маўляў, была б яна сапраўднай, была б, прабачце за таўталогію, і сапраўдная літаратура. Але гэта тое самае, што пайсці на прыём да ўрача і папракаць яго, што ён вінаваты ў тым, што я хварэю. Канечне, крытыка як выказвальніца грамадскай думкі шмат значыць. Ды ўся бяда ў тым, што ў разуменні многіх крытыка абавязкова павінна крытыкаваць. Але ж тады атрымліваецца і ніякая не крытыка, а крытыканства. Што да прынцыповасці, то, на жаль, не заўсёды яе крытыцы стае.

Але ці не заўважылі вы цікавую тэндэнцыю? Маладыя крытыкі звычайна рэцэнзуюць сваіх аднагодкаў — празаікаў, паэтаў, дзіцячых пісьменнікаў. Як быццам, нічога дрэннага. Аднак прачытайце гэтыя рэцэнзіі! Такі хваласпеў, якога ў маладосці не ўдастойваліся ні Купала, ні Колас, ні Багдановіч. Каб жа гэта адпавядала ісціне!

І яшчэ адна бяда — элементарнае няведанне законаў творчасці. Нядаўна прачытаў водгук на твор аднаго пісьменніка (твор, між іншым, цікавы). І што? Ды ніякай ацэнкі няма. Ёсць толькі выснова, што трэба было пісаць інакш, чым напісана. Далей удакладняецца, як пісаць. Ды гэта, як кажуць, ні ў якія вароты не лезе! Калі ведаеш, як трэба пісаць, сядай і пішы свой твор. Крытык павінен разабрацца, што аўтару ўдалося лепш, што — горш.

Што да двух, як вы гаворыце, процілеглых лагераў, то акурат, кажучы вашымі словамі, “той лагер” нядрэнна прадстаўлены ў дзяржаўных выданнях. І паэзія друкуецца, і проза, рэцэнзіі і літаратурна-крытычныя артыкулы. Дзяліць жа нам сапраўды няма чаго. Зразумела, калі дбаць пра літаратуру, а не імкнуцца падтрымліваць толькі сваіх.

— Алесь Андрэевіч, наогул, якія праблемы ў нашай літаратуры і літаратурным жыцці вас найбольш хвалююць сёння? Якую дыскусію, калі б такая разгарнулася, вы палічылі б самай актуальнай на сённяшні дзень?

— Мяне хвалюе тое, што не можа не хваляваць кожнага, хто па-сапраўднаму ставіцца да літаратуры, — яе будучыня. На жаль, сёння мастацкае слова змізарнела. Вядома, як свед-чыць гісторыя, у развіцці літаратуры, як і ўвогуле мастацтва, культуры, бываюць узлёты, але і бывае больш-менш спакойнае развіццё. Цяпер такі час, калі пісаць пачалі, прабачце за грубасць, і жук і жаба. Дык каб жа толькі пісалі! Чым менш таленту, тым больш агрэсіі. Гатовы ледзь не за горла браць рэдактараў: друкуй — і ўсё! Забываюць, што ёсць Закон аб друку, а там прама сказана, што друкаваць ці не той ці іншы твор вырашае толькі рэдакцыя. Таму, зыходзячы з гэтага закона, трэба ўсім гаварыць: “Пакіньце скаргі пры сабе. Вучыцеся пісаць. Не можаце — знайдзіце іншы занятак”. Можна і пра гэта пагаварыць, як вы кажаце, у час дыскусіі. Баюся толькі, што ў час яе зноў жа самымі актыўнымі стануць пакрыў-джаныя. І гаворка патоне ў словаблудстве.

— У першых нумарах часопіса “Полымя” за 2016 год вы друкавалі свае надзвычай цікавыя запісы пад агульнай назвай “Былое, але не думы (сёе-тое з пражытага і перажытага)”. Пражыць і перажыць — гэта розныя рэчы? Як вы акрэслілі б жанр гэтых тэкстаў, як яны нарадзіліся (нараджаліся)? Ці занатоўвалася тое-сёе ў свой час выключна для сябе як дзённік? Калі так, то што вас падштурхнула даць ім публічную агалоску сёння? Ці сутыкнуліся пры падрыхтоўцы “Былога…” да друку з праблемай выбіральнасці памяці, маўляў, пра гэта можна, а вось пра тое нельга? Ці выйдзе “Былое…” асобнай кнігай?

— “Былое, але не думы” выйшлі ўжо і асобнай кнігай у выдавецтве “Чатыры чвэрці” ў серыі “Бібліятэка Саюза пісьменнікаў Беларусі”. Наконт жанру гэтых запісаў я і не задумваўся. Проста гэта свайго роду выбранае з таго, што было ў маім жыцці, ці сведкам якога я з’яўляўся. Пра гэта і ў падзагалоўку сказана: “Сёе-тое з пражытага і перажытага”. А падштурхнуў мяне на напісанне яе мой старэйшы сын Дзяніс. Перадгісторыя такая. Дзянісу, а таксама малодшаму Ягору, ды і жонцы сваёй я нярэдка расказваў пра многія цікавыя выпадкі з уласнага жыцця, ды не толькі з уласнага. Часам прыгадваў і тое, што адбывалася з маімі сябрамі ці з пісьменнікамі, якіх ведаў. Калі-нікалі чуў асобныя, чымсьці адметныя выпадкі з іх жыцця і жыцця не толькі літаратараў з вуснаў іншых людзей. Найчасцей усё гэта — як са мною, так і з імі — адбывалася дзе-небудзь у застоллі, за сяброўскай чаркай, а то і ўвогуле ва ўмовах у чымсьці неардынарных. Слухаў мой старэйшы сын гэтыя аповеды, слухаў, а аднойчы і прапанаваў: “Чаму б табе, бацька, не напісаць кнігу пра ўсё гэта?” Аднак праходзіў год за годам, а я ўсё ніяк не мог узяцца за пяро. Канечне, і іншых задумак было шмат, і розных, не толькі літаратурных, клопатаў, але прычына такой нехарактэрнай для мяне марудлівасці хавалася і ў іншым. Пракручваючы ў памяці тыя ці іншыя гісторыі, усё больш упэўніваўся, што тыя, хто мае да іх дачыненне, не заўсёды паўстаюць, мякка кажучы, у выгадным святле. Зразумела, некаторыя прозвішчы можна не называць. Каму трэба — і так здагадаецца, пра каго ідзе гаворка. Калі ж не здагадаецца, то такой бяды: галоўнае — сутнасць. Праўда, як у такім разе быць самому? Хавацца за чужымі прозвішчамі не выпадае. Усё ж многае з таго, што не забылася, адбывалася менавіта са мной. Штосьці апусціць — гэта таксама не выйсце, бо акурат гэтае “штосьці” нярэдка самае цікавае і адметнае. Акрамя ўсяго, не давала спакою і такая думка: ці не нашкоджу я празмернай сваёй адкрытасцю самому сабе, ці не знойдуцца тыя, хто захоча маю давяральна-шчырую споведзь выкарыстаць супраць мяне? У нас жа апошнім часам столькі розных пісак у жанры ананімкі развялося. У поце чала стараюцца тыя, хто ў сваім воку і бервяна не бачыць, а ў чужым спакою яму не дае і звычайная парушынка. Ды чым больш праходзіла часу, тым часцей я спыняўся на тым, што кнігу “Былое, але не думы” ўсё ж трэба пісаць. Ёсць добрая прымаўка: “Ваўкоў баяцца — у лес не хадзіць”. Той, у каго пастаянна жыве свярблівае жаданне каго-небудзь абавязкова абліць памыямі, у любым выпадку знойдзе прычыну зрабіць гэта. Чалавек жа разумны ўсё ўспрыме спакойна. Дзе пасмяецца, у іншым выпадку, магчыма, нават зарагоча. Часам задумаецца, а то і здзівіцца. А як жа інакш, калі ўсё гэта сэ ля ві? Прыйшоўшы да такой, як мне здаецца, правільнай высновы, я ўжо не мог не ўзяцца за пяро. Назву кнігі я даў па аналогіі з Аляксандрам Герцанам невыпадкова. Ні ў якім разе не падумайце толькі, што ледзь не збіраюся стаць з ім у поруч. У яго, як вядома, ёсць кніга “Былое і думы” — адна з лепшых у рускай мемуарнай літаратуры, а асабісты лёс Герцана ракрываецца ў шырокім гістарычным кантэксце. У мяне таксама былое, але гэта, канечне ж, не думы, а толькі пэўныя імгненні жыцця. Часцей нечаканыя, часам з гумарыстычнай падсветкай, без прэтэнзіі на нейкі шырокі аналіз і ахоп падзей. Ды і ўсё ж першапачатковую назву змяніў. Была яна іншая — “З чаркай і са скваркай”.

— Працяг “Былога…” будзе?

— Хацелася б напісаць. Бадай, і напішу. Але, як і дагэтуль, не буду прытрымлівацца храналагічнай паслядоўнасці. Дзённіка не вёў, аб чым шкадую. Не вяду, бо цяпер рабіць гэта позна. Хіба што вазьмуся за дзённік у сваім наступным жыцці. Цяпер жа, калі што цікавае прыгадаецца, буду занатоўваць для працягу “Былога, але не дум”.

— Можа, перакажаце нашым чытачам некалькі адметных гісторый з “Былога…”?

— Тое, што зараз прыгадаю, у “Былое, але не думы” і не трапіла б, калі б не адна сустрэча ў Мінскай цэнтральнай гарадской дзіцячай бібліятэцы. Сабраліся друга- і трэцякласнікі. Пазней падышлі яшчэ і вучні крыху старэйшыя — з пятага і шостага класа. Кантакт з імі даваўся няпроста. І раптам у канцы сустрэчы — а яна доўжылася ўжо больш як гадзіну — маленькая дзяўчынка, другакласніца, запыталася: “А скажыце, калі ласка, якое ваша першае каханне і які яго лёс?” Давялося расказаць. Каханне для мяне прыйшло ўпершыню ў трэцім класе. Зразумела, не ўсвядомленае яшчэ. Мне проста прыемна было глядзець на адну са сваіх аднакласніц. Хацелася пастаянна адчуваць яе прысутнасць. Толькі бяда: яна сядзела за іншай партай. Аднойчы я не ўстрымаўся і ў роспачы напісаў у сваім сшытку: “Хачу сядзець з Люсяй”. На маю бяду, настаўніца аказалася дрэнным педагогам. Яна зачытала напісанае мной перад усім класам. Столькі смеху было, што я ад сораму не ведаў, куды падзецца. Аднак не заплакаў. Мужна вытрымаў гэтую экзекуцыю, як і трэба сапраўднаму закаханаму мужчыну. Пра гэтую запіску ў класе хутка ўсе забыліся. Толькі маё стаўленне да Люсі ніколькі не змянілася. Калі пры пераходзе ў 5 клас з нашага аднаго 4 стварылі два 5 класы, яна аказалася ў 5 “А”, а я ў 5 “Б”. Адразу ўвесь белы свет стаў для мяне нямілы. Што тварылася ў мяне на душы, словамі перадаць немагчыма. Ды я не збіраўся нікому пра гэта гаварыць. Нават маме, якую вельмі любіў. Так працягвалася яшчэ з нейкі год, а потым… Неяк непрыкметна сталася так, што Люся перастала прывабліваць мяне. Не, я не закахаўся ў іншую дзяўчынку. Калі быць да канца шчырым, то ў школе я ўвогуле з ніводнай з іх не сустракаўся. У стаўленні ж да свайго першага захаплення, мабыць, проста перарос сябе. Закончыўшы школу, толькі зрэдку бачыў яе, калі яна, як і я, прыязджала да бацькоў у вёску. Нават у думках не было, каб прыгадаць, як некалі не знаходзіў сабе месца пры адной думцы аб ёй.

Не прыгадваў пра гэта і калі вучыўся ва ўніверсітэце. Шчыра кажучы, асаблівага жадання пагаварыць не з’яўлялася. А сустрэцца ж было так проста: будучы на чацвёртым курсе, я жыў на кватэры ў свайго стрыечнага брата, а ў суседнім доме — яна, Люся. Калі і сустракаліся, то мімаходзь. Многае праходзіць, забываецца, тым больш тое, што напаткала цябе ў зусім юным узросце. Няма ніякага жадання ўбачыцца з ёй сёння. Дарэчы, яна так і не выйшла замуж. Цікавы яшчэ адзін момант: мы нарадзіліся з Люсяй не толькі ў адным і тым жа годзе, а і ў адным месяцы. Больш за тое — у адзін дзень.

— Нішто сабе…

— А вось яшчэ гісторыя з майго студэнцкага жыцця. Яна пра тое, як часам жарт і выжыць можа дапамагчы. Я ў гэтым упэўніўся, калі здаваў залік вядомаму кінакрытыку Ефрасінні Бондаравай, якая чытала ў нас курс па кіно. Калі я працаваў у “ЛіМе”, а Ефрасіння Леанідаўна з’яўлялася нашым актыўным аўтарам, яна неяк прызналася мне, што спачатку думала, быццам чалавек я на факультэце выпадковы. З маёй пасіўнасці меркавала так. Але ж пра залік… Спадзяваўся, што ніякіх цяжкасцей не ўзнікне. Аднак Бондарава пачала пытаць: і пра гэта пытае, і пра гэта. Нарэшце, запыталася ў мяне пра кінарэжысёра Льва Куліджанава. Аднак не пра фільмы, пастаўленыя ім, а пра тое, ці знаёмы я з яго дакладам на з’ездзе Саюза кінематаграфістаў СССР (Куліджанаў узначальваў гэты творчы саюз). Зразумела, ніякага даклада я не чытаў, у чым і мусіў прызнацца. Ефрасіння Леанідаўна сказала:

— Прачытаеце, тады і прыходзьце здаваць залік.

Тут мяне нібыта нехта за язык пацягнуў:

— А калі я пайду ў Ленінку і гэты даклад заканспектую. Цэлы сшытак…

— Цэлы сшытак? — Бондарава з недаверам паглядзела на мяне. — І за колькі часу?

— За гадзіну, — запэўніў я і дадаў: — Акурат, калі амаль усе здадуць залік, тады і падыду.

— Так і быць, — засмяялася Бондарава, будучы, канечне, упэўненай, што за такі кароткі прамежак часу канспекта на цэлы сшытак у мяне не атрымаецца. Нават на школьны, які я і меў на ўвазе.

Бібліятэка тады размяшчалася амаль насупраць будынка, у якім знаходзіліся філалагічны і гістарычны факультэты, а потым і факультэт журналістыкі. Цяпер у ім размяшчаецца гістарычны факультэт. Без асаблівых цяжкасцей заказаў неабходны нумар газеты. Пісаў я, канечне, вялікі літарамі, паміж радкамі рабіў немалыя пропускі. Таму праз кароткі час абяцаны сшытак-канспект быў гатовы. У аўдыторыі з’явіўся нават раней, чым дамаўляліся. Паглядзеўшы мой канспект, яна зразумела, што я, па сутнасці, абвёў яе вакол пальца, але злавацца не стала. Слова сваё стрымала і паставіла мне жаданы залік.

— Але ж вы жартаўнік!

— Яшчэ адна гісторыя — з жыцця майго бацькі. Трэба было прыдбаць вялікую бочку для засолкі агуркоў ці капусты. Іншы б на яго месцы папрасіў бы ў каго-небудзь каня. Але, як любіў ён казаць, адклад не ідзе на лад, таму паспяшаўся ў магазін. Нават веласіпед з сабой не ўзяў. Маўляў, данясу. А ад магазіна да хаты — метраў дзвесце. Магчыма, менш, але ні ў якім разе не дзясятак-другі. Выкацілі бочку на вуліцу, падалі яе, і бацька мой, узяўшыся адной рукой за верхні край, а другой, прытрымліваючы знізу, накіраваўся дамоў. Спачатку ішлося лёгка. Аднак чым далей адыходзіў ад магазіна, тым больш упэўніваўся, што ўсё не так проста. Толькі не вяртацца ж назад. А каб дапамагчы, нікога няма. Заставалася рухацца як мага хутчэй. Так і дайшоў да варот, што вялі ў двор. Лагічней было б спыніцца, паставіўшы бочку дном на іх, крыху адпачыць. Ды бацьку майго ўжо ўзяў азарт, як таго спартсмена, які знаходзіцца ля самага фінішу. Не спыняючыся, ён пайшоў у глыб двара. І тут адчуў, што бочку не ўтрымае. Яго позірк спыніўся на калодзежы. Бочку можна паставіць на край яго, а потым, перадыхнуўшы, занесці ў хлеў. Бацька асцярожна пачаў апускаць яе, але стомленыя пальцы амаль не слухаліся яго. Бочка выслізнула з рук і паляцела ўніз. Гэта адбылося так нечакана, што бацька мой, спалоханы тым, што здарылася, кінуўся ў хату. Ледзь не збіўшы з ног сваю цешчу, маю бабулю, ён закрычаў: “Мама!” — “Што такое, Андруша?!” — спалохалася яна. Спалохацца было чаго: выгляд, як у вар’ята, ды яшчэ мамай назваў, што рэдка за ім заўважалася. “Бочку ўтапіў!” — “Як утапіў?” — “У калодзеж упала!” — “Андруша, прычым тут калодзеж?” — бабуля, не чакаючы далейшага тлумачэння, паспяшалася да калодзежа. За ёй з выглядам вінаватага накіраваўся бацька. Бочка, паколькі была пустой, плавала на паверхні. Толькі з аднаго боку ў яе трапіла крыху вады. “Як жа гэта цябе ўнаравіла?” — крыху прыйшоўшы ў сябе, запыталася мая бабуля. Давялося ўсё расказаць. Бочку ж дасталі без асаблівай цяжкасці, бо калодзеж у нас неглыбокі.

— Вы ўжо ведаеце, пра што будзе ваша яшчэ ненапісаная галоўная кніга?

— Мая галоўная кніга — канечне, у маім разуменні, — не толькі пішацца. У выдавецтве “Беларуская навука” пабачылі свет два тамы з серыі “Гісторыя праз лёсы”. Адрасаваны яны чытачам сярэдняга школьнага ўзросту. Гэта свайго роду гісторыя нашага краю праз лёсы легендарных асоб. У кожным томе — па тры кнігі. Колькі такіх тамоў будзе, залежыць не толькі ад мяне аднаго. Спадзяюся, што і кіраўніцтцва “Беларускай навукі” і Міністэрства інфармацыі Рэспублікі Беларусь, па заказе і пры фінансавай падтрымцы якога гэтыя тамы выйшлі, таксама спагадліва паставіцца да маёй далейшай працы. Да дырэктараў жа школ просьба: заказвайце кнігі з серыі “Гісторыя праз лёсы” для бібліятэк. Вучням і настаўнікам яны вельмі спатрэбяцца, асабліва як свайго роду дапаўненне да падручніка па гісторыі.

— І апошняе, Алесь Андрэевіч. Ваш творчы даробак неверагодна ўражвае як па колькасці напісанага (гэта дзясяткі і дзясяткі кніг!), так і па разнастайнасці жанраў, у якіх вы працавалі і працягваеце актыўна працаваць: мастацка-дакументальныя творы, літаратурная крытыка, мемуарыстыка, літаратура для дзяцей… Падзяліцеся, калі ласка, сакрэтам вашай працаздольнасці.

— Што наконт гэтага сказаць? У кожнага — свая працаздольнасць. Аднак у мяне вольнага часу куды больш, чым у іншых. Дачы не маю, за тэлевізарам гадзінамі не сяджу. На жаль, ніякімі відамі спорту не займаюся. Не сказаць, каб і шмат прагульваюся на прыродзе. Люблю чытаць кнігі…

Дарэчы, пра кнігі: іх у мяне шмат. Канапа, на якой сплю, стаіць пасярод пакоя. Перад ёй, ззаду, з левага і з правага бакоў — паліцы з кнігамі. Спераду — энцыклапедыі, даведнікі. Часам проста люблю паглядзець на іх, а затым узяць каторы том — можа, дваццаты, трыццаты — і ці не соты раз пагартаць. Нярэдка трапляю на прозвішча, на якое раней па нейкай прычыне асабліва і не звярнуў увагі. Гэта часам таксама падштурхоўвае на тое, каб расказаць пра таго ці іншага чалавека.

Гутарыў Мікола ЧЭМЕР.