Рэй Інтэрнэт-версія дадатку да "Настаўніцкай газеты"
Даследчыкі, характарызуючы пэўны літаратурны перыяд, часта параўноўваюць яго з пірамідай. Вяршыню складаюць тыя, хто быў у першых шэрагах, чыя спадчына значная, важкая, а імёны найбольш вядомыя. У аснове згадваюцца тыя, хто рупліва і нястомна шчыраваў на ўзвядзенні гэтай піраміды, уздымаючы яе вяршыню. Да такіх ахвярных працаўніц на нацыянальнай, культурнай і літаратурнай ніве славутага адраджэнскага перыяду пачатку ХХ стагоддзя адносіцца і Зоська Верас.
Калі б існавала нейкая адзінка вымярэння ўкладу ў здзяйсненне вялікіх гістарычна значных спраў, то культурна-асветніцкая праца Людвікі Антонаўны Савіцкай мела б адну з самых высокіх адзнак. Прычым шчыравала яна ў першую чаргу не для сябе. Шмат пісала для іншых і пра іншых, была рэдактарам часопісаў “Заранка”, “Пралескі”, “Беларуская борць”, выдала “Беларуска-польска-расейска-лацінскі батанічны слоўнік”, даследаванне “Гісторыя ўжывання зёлак у лячэнні”, прычынілася да выхаду ў свет многіх кніг, а яе кніжка вершаў і апавяданняў для дзяцей “Каласкі” выйшла толькі ў 1985 годзе, калі пісьменніцы споўнілася ўжо 93 гады. Аднак менавіта дзякуючы тым славутым постацям, волатам беларускага мастацкага слова, між якімі Зоська Верас была такой малапрыкметнай, імя яе, а пэўны час нават фотаздымкі змяшчаліся на старонках падручнікаў. Гэта давала магчымасць расказваць пра патрыятычна-грамадскую чыннасць і літаратурную творчасць пісьменніцы-асветніцы.
Праўда, сёння немагчыма не дзівіцца, як адмыслова ў тых яшчэ савецкіх падручніках усё падганялася пад патрэбную ідэалагічную ўстаноўку. У іх пісалася, што Зоська Верас усёй душой і сэрцам была адданая ажыццяўленню запаветных мар народа. Толькі змест тых мар вытлумачваўся ў патрэбным рэчышчы. Да таго ж імя пісьменніцы так грунтоўна абстаўлялася дзеясловамі толькі прошлага часу (жыла, вучылася, працавала, сустракалася, пісала), што, напэўна, толькі нямногія дасведчаныя ведалі: яна на той час яшчэ жыла каля Вільні, у Панарскім лесе, у Лясной хатцы, і працягвала пісаць.
Прыгадваецца, як у канцы верасня мы (другі курс філфака БДУ) вярнуліся з бульбы і ўбачылі прынесеную кімсьці са старшакурснікаў газету “Літаратура і мастацтва” за 29 верасня 1967 года, дзе быў змешчаны ўспамін Людвікі Антонаўны “Пяць месяцаў у Мінску: з жыцця Максіма Багдановіча”, і адразу некалькі галасоў адгукнуліся са здзіўленнем: “А хіба яна яшчэ жыве?!” Такое ж пытанне прагучала і ў 1987 годзе, калі на традыцыйнай жнівеньскай нарадзе слонімскія настаўнікі беларускай мовы і літаратуры абмяркоўвалі новыя цікавыя публікацыі і сярод іх матэрыялы да 95-годдзя Зоські Верас. Тады і вырашана было з’ездзіць у госці да Людвікі Антонаўны. Аўтарцы гэтых радкоў як кіраўніку метадычнага аб’яднання было даручана дамовіцца аб сустрэчы.
Я напісала ліст у Вільню і хутка атрымала адказ: Людвіка Антонаўна рада прыняць нас у Лясной хатцы. Пісьменніца прасіла загадзя паведаміць аб даце візіту, каб нас сустрэў яе зяць, бо самі дарогі можам і не знайсці.
Ехаць мы вырашылі 24 верасня, разважыўшы, што на дзень нараджэння ў юбіляркі і без нас будзе людна. Недзе каля 10 верасня я зноў атрымала ліст. У канверце былі два асобныя лісткі. У адным Людвіка Антонаўна прасіла прывезці ёй хоць некалькі школьных падручнікаў, асабліва тых, па якіх вывучаецца фальклор і творчасць Максіма Багдановіча. У другім лістку была ўкладзена паштоўка з выявай плошчы Гедыміна, на якой крыжыкам пазначалася месца, дзе нас будзе сустракаць Лявон Антонавіч Луцкевіч. Ім жа быў зроблены допіс, каб мы захапілі аркушы для малявання і фламастары, бо Людвіка Антонаўна зусім нічога не чуе, і свае пытанні да яе ці тое, што захочам сказаць, трэба будзе пісаць.
Праз тры дні мне надарылася магчымасць перадаць у Вільню падручнік, у якім для паўрочнага вывучэння былі змешчаны ўспаміны Змітрака Бядулі пра Максіма Багдановіча, верш “Страцім-лебедзь” і іншыя вершы паэта.
Раніца 24 верасня выдалася цёплая і сонечная, нібы сама прырода спрыяла нашай вандроўцы. У салоне аўтобуса абмяркоўвалі, пра што будзем распытваць. Разглядалі падрыхтаваны падарунак. Мы заказалі на фабрыцы мастацкіх вырабаў вялікі абрус і сурвэткі, папрасілі вышыць галінкі верасу і падарункавы надпіс. Наш заказ выканалі, але вышывальшчыцы, як яна апраўдвалася, падалося, што атрымалася залішне сціпла і невыразна, і яна паміж верасу вышыла васількі. Калі ўсе гэта ўбачылі, усталявалася дзіўная цішыня, а настаўнік Іван Ракевіч сказаў: “Вось і тут Максім з ёй”.
У Вільні нас сустрэў Лявон Луцкевіч — сын выдаўца “Нашай нівы” Антона Луцкевіча, муж дачкі Зоські Верас. Ён наладзіў нам цудоўную экскурсію па Вільні, паказаў, дзе знаходзіліся рэдакцыі “Нашай нівы”, музей, які збіраў яго бацька, дзе Багдановіч убачыў слуцкія паясы, і шмат іншых гістарычных мясцін. Пасля мы даволі доўга ехалі па пакручастай, вузкаватай для нашага вялікага аўтобуса дарожцы праз Панарскі лес. Панавала маўчанне, адчувалася, як усе хвалююцца… І не дзіва: нас чакала сустрэча са сведкай цэлага стагоддзя, напоўненага столькімі падзеямі. Аўтобус выкаціўся на паляну. Мы ўбачылі Лясную хатку — даволі вялікі глінабітны дом з вялікімі вокнамі і яшчэ з акном і балкончыкам пад страхой, нешта накшталт мезаніна. Вакол раскашавала зеляніна, яшчэ толькі кранутая фарбамі восені. Лявон Антонавіч запрасіў нас заходзіць, правёў у гасцёўню. Увагу ўсіх адразу прыцягнуў шыкоўны букет з восеньскіх кветак у цёмным збаночку на стале пасярод пакоя. У тую ж хвіліну з расчыненых у бакавы пакой дзвярэй ступіла да нас яна, Зоська Верас, маленькая, далікатная. Сапраўды, Шара Пташка. Прыгожая ажурная хустка, якая атуляла яе плечы, звісала ражкамі па руках і нагадвала прыўзнятыя крылцы.
Людвіка Антонаўна запрасіла нас у свой пакой. Ён быў невялікі, але вельмі ўтульны, светлы, сціпла абстаўлены. Каля аднаго акна стаяла канапа, дзе селі мы, некалькі настаўніц і гаспадыня, каля другога стаяў стол, дзе ляжаў дасланы мной падручнік, лісткі з запісамі, некалькі папак, стосік канвертаў. Як высветлілася пазней, усё гэта было падрыхтавана да нашай сустрэчы. Дзве другія сцяны займалі паліцы з кнігамі, сшыткамі і папкамі. Уздоўж іх і размясціліся мае калегі.
Людвіка Антонаўна пажартавала, што гасцей у гэтым пакойчыку перабыло шмат, але столькі адразу, мусіць, і не было. Расказала, хто быў апошнім часам, паскардзілася, што змяншаюцца яе запасы старых выданняў, бо просяць для працы, для музеяў. Нехта з маладых настаўнікаў запытаў (напісаў), што яна можа расказаць пра Янку Купалу. “Я не была з ім знаёма”, — адказала яна. Пасля расказала, што бачыла яго ў 1917 годзе на Усебеларускім з’ездзе, што ён трымаўся адзін, прыхіліўшыся да падаконніка ў канцы залы, што таварышкі клікалі яе падысці да яго, але яна была сакратаром сходу, рабіла нейкія занатоўкі, а калі вызвалілася, то Купалы ўжо не было. “Відаць, каго хацеў, таго пабачыў”, — дадала ў канцы. Нехта адгукнуўся: “Мядзёлку”. Людвіка Антонаўна не пачула, проста дадала: пра Купалу расказвалі яе віленскія знаёмыя, што ён быў не прыстасаваны да жыцця. Каб выходзіла газета, трэба было рупіцца: шукаць фундатараў, падпісчыкаў, змяшчаць рэкламы (мы пра рэкламу тады яшчэ і не чулі), адрываючы месца ў літаратурных матэрыялаў. З Купалы памочнік у гэтых справах быў ніякі, пра яго самога трэба было клапаціцца. А сабраць тыраж — цяжкая справа, бо кіраўніцтва Віленскай вучэбнай акругі выдала цыркуляр, у якім не раіла настаўнікам (асноўным падпісчыкам) чытаць і выпісваць “Нашу ніву”. Яна расказала, як сама шчыравала, каб мець тыражы для сваіх часопісаў. Паказала тоўстую папку з надпісам “Беларуская борць”. За кожнай паперкай — хадзьба, клопаты, перамовы, скрадзены час ад сваіх задумак і твораў. І найчасцей гучала не “я”, а “мы”, а яшчэ слова “дамагліся” — вечны спадарожнік рупліўцаў у ахвярных намаганнях і справах на карысць сваёй Бацькаўшчыны.
Усе мы былі ўражаны яснасцю яе розуму, незамутненасцю памяці. Адкрытасць і ўнутраная свабода надавалі ўспамінам Зоські Верас нейкую адноўленую ў часе рэальнасць.
Наша кароценькае замяшанне Людвіка Антонаўна тут жа скарыстала: яна ўзяла са стала лісток і падала нам. Яе востранька-вензелевым почыркам там было напісана (наколькі помніцца), што пад уплывам Купалы пачатковая рамантычная трактоўка пейзажу ў Багдановіча змянілася, адыходзяць міфалагічныя вобразы і да т.п. Людвіка Антонаўна патлумачыла, што прачытала гэта ў кніжцы, прывезенай кімсьці з мінчан, і настойліва зазначыла нам: так нельга гаварыць, бо гэта не ёсць праўда, у Максіма Багдановіча было сваё непаўторнае адчуванне гармоніі прыроды. Яна ўсхвалявана пачала расказваць, як яны ўтраіх (яшчэ Аркадзь Смоліч) планавалі выдаць чытанку-хрэстаматыю, якая дзялілася б на чатыры часткі па порах года, як захоплена разважаў Максім, якія вершы варта падабраць.
Паразважалі і пра наш падручнік. Мы зноў былі ўражаны, наколькі трапна былі вызначаны яго слабыя бакі. Сярод пытанняў і заданняў да тэкстаў яна беспамылкова адзначыла бескарысныя і нецікавыя дзецям, пакрытыкавала і падбор фальклорных твораў, якраз тых штучных, прыдуманых і падагнаных пад ідэалагічныя ўстаноўкі, якія пазней і былі павыкіданы. У яе быў прыроджаны талент педагога. Цікава было пачуць і пра недакладнасці. Людвіка Антонаўна пашкадавала, што зусім не згадваецца А.Смоліч, а ён быў найбольшым прыяцелем Максіма Багдановіча. Сам працаваў у Мінскім земстве і дапамог уладкаваць туды на працу Максіма, клапаціўся пра яго.
Удакладніла Зоська Верас і наконт кватаравання паэта. Паказала зробленыя ёй малюнкі і планы. Мы ўбачылі акуратна начэрчаны план дома Рэдзькі на Мала-Георгіеўскай вуліцы, дзе здымалі два пакоі Змітрок Бядуля і яго сёстры, а трэці пакой — з асобным уваходам — быў аддадзены Багдановічу. Другі план адлюстроўваў “Беларускую хатку”, якая была на Захараўскай вуліцы. Людвіка Антонаўна паказала на плане, дзе была сталоўка, дзе жыла яна з маці, паказала невялікі пакойчык паміж тымі двума і патлумачыла, што менавіта ў ім паэт доўга заседжваўся вечарамі, калі ўсе разыходзіліся, што радкі “Страцім-лебедзя” нараджаліся, хутчэй за ўсё, менавіта тут. Нібы перажываючы зноў тыя хвіліны, яна згадала, як заходзіла і, бачачы, што паэт занатоўвае нешта ўжо ў прыцемку, прапаноўвала прынесці лямпу, але ён адмаўляўся: не любіў лішніх клопатаў аб сабе.
Помніцца, як настаўнікі, разгледзеўшы малюнкі з планамі, вярнулі лісткі гаспадыні — і тут Сяргей Чыгрын ашаламіў усіх. На яго лістку выразна чыталася пытанне: “А ці цалаваліся вы з Максімам?” Людвіка Антонаўна паглядзела на аўтара пытання і ціха прамовіла, што Максім заўсёды памятаў аб сваёй хваробе: пры сустрэчах проста ветліва кланяўся, сядзець у гурце стараўся наводдаль, як і стаяць пры размове. Калі тратуарчык быў вузкі, то адыходзіў на дарогу, каб не ісці поруч. Згадала ўжо добра вядомы сёння эпізод пра сумесную паездку ў Ратамку, у дзіцячы прытулак, калі Багдановіч цэлую ноч прасядзеў у халодным класе, бо сагрэты жалезнай печкай пакойчык настаўніц, дзе сабраліся ўсе дзяўчаты, быў невялікі і ён не захацеў рызыкаваць іх здароўем. З самотай прыгадала Людвіка Антонаўна і апошнія дні паэта ў Мінску, калі ён стаў адчуваць сябе горш, але стараўся трымацца бадзёра, каб не засмучаць сяброў.
Мы спынілі роспыты, бо бачылі, што вернутыя ва ўспамінах перажыванні становяцца адноўленым болем. Пераключыліся на размову пра яе “Каласкі”. Некаторыя захапілі свае экзэмпляры кніжачкі і рады былі атрымаць аўтографы. Яшчэ пагаварылі пра яе ліставанне, разглядалі пісьмы вядомых і малавядомых нам на той час адрасатаў, падзівіліся ўзорнаму парадку — лісты тых, з кім Людвіка Антонаўна вяла перапіску даўно і стала, былі складзены ў асобныя стосікі, перавязаны стужачкамі, мясціліся ў шуфлядах. Лістоў было многа, і на дзень нашага візіту, як паведаміла сама гаспадыня, яна ўжо адказала на некалькі.
Сяргей Чыгрын прапанаваў сфатаграфавацца, але святла ў пакоі на той час было мала, і ўсе падаліся на вуліцу. Зрабілі некалькі фотаздымкаў на лавачцы каля хаты. Паглядзелі шыпшыну, прывезеную з сядзібы Ядвігіна Ш., лекавы гародчык, басейны, падзівіліся таму ладу, які панаваў ва ўсім. Прыпыніў нашу вандроўку вадзіцель, нагадаўшы, што пара ад’язджаць.
Калі садзіліся ў аўтобус, бясконца азіраліся, каб захаваць у памяці гэты дзівосны куток, яго мілую гаспадыню, Лясную хатку, якая свяцілася ціхім, ясным быццём. Да самай Вільні маўчалі. Сустрэча, размова, убачанае і пачутае доўга не адпускала, прыходзіла асэнсаванне такога плённага, такога значнага жыцця, напоўненага духоўнасцю, ахвярнай працай і годнай стойкасцю. Невыпадкова пакінула нам Зоська Верас такі глыбокі і мудры запавет у апошніх радках апошняга ў яе “Каласках” абразка “Трэба хацець”: “…не вер, што сон, збураны жыццёвым сіверам, не вяртаецца, што казка кветчаная, гарачая казка, як паўднёвае сонца, не ўстане больш перад табой. Не вер! Хацець толькі жыць! Хацець — гэта зламаць наймацнейшы боль! Сто разоў паміраць і сто разоў ажыць можна! Шчаслівым быць! З зорак карону мець. Трэба толькі хацець. Трэба хацець!”
Алена РУЦКАЯ,
дацэнт кафедры беларускай літаратуры Гродзенскага дзяржаўнага ўніверсітэта
імя Янкі Купалы, выдатнік народнай асветы Беларусі,
заслужаная настаўніца Беларусі, член Саюза пісьменнікаў Беларусі.