Таму, каго люблю…

Не ведаю, як у каго, а ў мяне ў дачыненні да нашых класікаў былі заўсёды нейкія асабліва любімыя іх кнігі, дакладней, выданні.

У дачыненні да Янкі Купалы першае — гэта зборнік “Янка Купала. Паэмы. Драматычныя творы” (Мінск, “Мастацкая літаратура”, 1989). Нават не ведаю, чаму стаўлю гэтае выданне на першае месца. Можа, таму, што тут сапраўды сабраны ўсе яго лепшыя паэмы, а таксама яго залатая драматургія — “Паўлінка”, “Раскіданае гняздо” і “Тутэйшыя”. А можа, таму, што гэтая кніжка была адной з першых, якія я, так бы мовіць, цалкам усвядомлена набыў для хатняй бібліятэкі, яшчэ будучы студэнтам першага курса філфака БДУ…   

Другое — выдадзена ў “Мастацкай літаратуры” ў 1993 годзе — “Янка Купала. Жыве Беларусь. Вершы, артыкулы” (укладанне, прадмова і каментарыі Вячаслава Рагойшы). Тады, у 1993 годзе, дзякуючы менавіта гэтай кніжцы я ўпершыню па-сапраўднаму адкрыў для сябе Купалу як публіцыста.

Нарэшце, трэцяе маё любімае выданне Янкі Купалы — гэта, канечне ж, акадэмічны збор яго твораў у 9 тамах і 10 кнігах, выдадзены зноў жа “Мастацкай літаратурай” на памежжы 90-х і нулявых. Для мяне гэтае выданне дарагое па дзвюх прычынах. Па-першае, я падрабязна пісаў пра яго ў нашу газету, як толькі яно пабачыла свет, рабіў інтэрв’ю з адным з яго рэдактараў Эмай Золавай. А па-другое, гэтыя 10 акадэмічных кніг — незаменны памочнік, калі хочаш нешта ўдакладніць з Купалавай творчасці ці біяграфіі, нават з усяго літаратурнага жыцця нашай краіны эпохі Купалы. Тады хапаешся менавіта за гэтыя кнігі, а не лезеш у інтэрнэт.

І вось я трымаю ў руках зусім свежае выданне, якое яшчэ пахне друкарскай фарбай і якое, напэўна, будзе маім чацвёртым любімым купалаўскім, — “Янка Купала. Для тых, каго люблю. Успаміны, эсэ, вершы, паэмы, п’еса” (Мінск, “Мастацкая літаратура”, 2017, укладанне Віктара Шніпа). Безумоўна, я набыў гэтае выданне, адшкадаваўшы на яго немалыя грошы, не з-за тых яго раздзелаў, якія ўключаюць у сябе вершы, паэмы і п’есу (іх я знайду ў тым жа акадэмічным зборы). І не з-за шыкоўнай паліграфіі, хаця яна надзвычай уражвае. І нават не з-за змешчаных тут фотаздымкаў і ілюстрацый, хаця яны і істотна паўплывалі на мой выбар, бо ёсць сярод іх вельмі рэдкія.

Маю ўвагу прыцягнулі найперш два раздзелы — “Успаміны” і “Эсэ”. Сабраныя ў вялікай колькасці пад адной вокладкай — гэта своеасаблівы жыццяпіс, створаны яго роднымі, знаёмымі, сябрамі, калегамі-літаратарамі. Напісаны выключна жывой мастацкай мовай, напісаны ад сэрца.

У гэтых успамінах і эсэ шмат як літаратуразнаўчага, так і чалавеказнаўчага матэрыялу. Тут Янка Купала ўвесь — паэт, чалавек і… неба.

Прапаноўваю нашым чытачам азнаёміцца з гэтымі  дакументамі, працытаваўшы некаторыя вытрымкі з іх без усякіх каментарыяў, якія тут сапраўды зусім непатрэбны.

З успамінаў малодшай сястры Янкі Купалы Леакадзіі Раманоўскай

У дзяцінстве мы, найчасцей утраіх — Ясь, Маня, старэйшая за мяне сястра, і я, хадзілі ў лес па ягады, грыбы і арэхі.

Ясь вельмі любіў хадзіць з палкай. Гэта прывычка засталася ў яго на ўсё жыццё.

Збяромся ісці ў лес: ён палку ў рукі — і пайшоў, а я з сястрой следам за ім. Трэба сказаць, што ягады ён не вельмі любіў збіраць. Прыйдзем, бывала, у лес, ён пашле нас збіраць ягады, а сам ляжа на траву, рукі — пад галаву і ляжыць; альбо кніжку дастане з-за пазухі і пачынае чытаць.

А вось грыбы Ясь вельмі любіў збіраць. Раніцой і бу­дзіць яго не трэба было. Устане яшчэ пацёмкам, нас паўзнімае. Палку — у адну руку, кошык — у другую — і пайшоў.

— Куды вы спяшаецеся, яшчэ цёмна? — скажа мама.

— Мы ў лесе пачакаем, пакуль развіднее, — адказваў Ясь.

Брат вучыў нас збіраць грыбы.

— Грыбы трэба шукаць пад лісточкам, пад мохам.

— Чаму мінула грыб?

— Асцярожна разгарні мох… Тут павінен быць грыб.

Мы рабілі ўсё так, як гаварыў Ясь.

Набіраў ён грыбоў многа. Ледзь прыцягнем дадому, а дома пачынаем лічыць, хто колькі назбіраў. Ну, вядома, з Ясем нам раўняцца цяжка было. У яго заўсёды атрымлівалася больш.

* * *

Неяк у часопісе “Родина” Ясь вычытаў, што за два рублі можна выпісаць музычны інструмент. Яму вельмі захацелася мець гэты інструмент. Пачаў прасіць грошы ў баць­коў.

— Што ты сабе думаеш? Што гэта, у нас рублі валяюцца? Выкінуць два рублі на нейкую дудачку!

Праз некалькі дзён мама ўсё ж дала Ясю два рублі.

— На, купі сабе дудачку… Ну і сынок у мяне…

Аднойчы ў святочны дзень бачу, ідзе Ясь дадому і нясе нейкі скрутак. Пакуль ён распакоўваў яго, мы, усе дзеці, стаялі як зачараваныя. Не памятаю, як гэты інструмент называўся, але падобны ён быў на флейту.

Ясь цэлы дзень іграў. Настаў вечар, а ён усё іграе. Пагасілі лямпу, усе ляглі спаць, а ён, хоць і ціхенька, але ўсё ж іграе. Бацька прагнаў яго ў сенцы, а ён і там усё найгравае на сваёй дудачцы. Праз пару дзён расклеілася Ясева дудачка. Як ён ні ладзіў яе, нічога не выходзіла. Насіў ён яе “на лекі” да паважанага музыканта Павэлка на суседні хутар, але і той не даў ніякай рады.

— Ну, наладзіў дудачку? — спытала я.

— Адчапіся… Ашуканцы… Яна ўся зроблена з паперы. А яшчэ два рублі садралі.

З успамінаў жонкі Янкі Купалы Уладзіславы Луцэвіч

Першая сустрэча мая з Янкам Купалам адбылася ў беларускай кнігарні на Завальнай вуліцы, 7. Даведаўшыся, што Купала знаходзіцца там, мы, чалавек 10—15, у тым ліку Цётка, Ядвігін Ш., Бядуля і іншыя, пайшлі яго пабачыць. Калі я першы раз убачыла Янку Купалу, ён мне тады чамусьці не спадабаўся. Захапляючыся яго вершамі, я стварыла ў сваім уяўленні нейкі незвычайны вобраз паэта. Сваім сціплым выглядам ён нагадваў звычайнага сялян­скага хлапца. Купала цёпла прывітаўся са знаёмымі хлопцамі, пацалаваўся з кожным, гаворачы: “Здароў, здароў!”. З намі, дзяўчатамі, прывітаўся за руку і, акінуўшы ўсіх яму ўласцівай добрай усмешкай, сеў каля нас. Цётка, якая вельмі сябравала з Купалам яшчэ ў Пецярбургу, пачала цалаваць яго і засыпала шчырымі, цёплымі словамі: “Вось добра, Купалка, што ты прыехаў. Шмат у нас працы. Чакалі мы тут усе цябе”. Яна хваліла яго за апошнія вершы. Трэба адзна­чыць, што Янка Купала перапісваўся з Цёткай і ў той час яшчэ, калі яна не мела права пасля 1905 года жыць у Расіі і выехала ў Львоў.Ён пасылаў ёй свае вершы. Ядвігін Ш., як і заўсёды, горача, з гумарам расказваў аб розных выдавецкіх справах, хваліўся, як лоўка яны ашукваюць цэнзуру. Янка Купала сядзеў, курыў, гаварыў мала, больш слухаў. Разглядаючы малое, цеснае памяшканне кнігарні, Купала сказаў: “Час ужо нам, беларусам, вылезці з падзямелля” (кнігарня змяшчалася ў падвальным памяшканні). Тады Янка Купала меў шмат новых вершаў. Мы прасілі, каб ён сам прачытаў што-небудзь. Ён сказаў: “Я не ўмею чытаць сваіх вершаў, наогул дрэнна чытаю. Вы пачытайце, а я з радасцю паслухаю”.

З успамінаў паэтэсы Канстанцыі Буйло

Дзяўчынкай гадоў чатырнаццаці, прыехаўшы ў Вільню, я першы раз прыйшла ў рэдакцыю “Нашай нівы”. Вельмі ветліва су­стрэлі мяне там Янка Купала, Цётка, Бядуля, Цішка Гартны. Спатканне было надзвычай цёплым і сардэчным. У рэдакцыі над сталом Янкі Купалы была шырокая паліца з квадратнымі гнёздамі, у якіх, кожная паасобна, ляжалі папкі з рукапісамі вершаў розных аўтараў. Была там і мая папка. Мне паказалі папку Купалы. У ёй, на самым версе, ляжала эпіграма М.Багдановіча на Купалу. Багдановіч прыязджаў у Вільню за некалькі дзён да мяне. Купалы ў Вільні ў той час не было, і Багдановіч паклаў у яго папку свой сяброўскі экспромт:

Я.Купала — не малое,

Ды благое, наравістае дзіця,

Трэба — каб яго давесці да пуцця,

Паліваць часцей халоднаю вадою.

Мы вельмі смяяліся з такога трапнага жарту. У гэты час нехта ззаду, узяўшы мяне за плечы, павярнуў да сябе. Я падняла вочы на даволі высокага, сталага хлопца, з худым тварам і праніклівымі, глыбокімі карымі вачыма. Ён уважліва глядзеў на мяне, быццам вывучаючы. “Ты, мусіць, Буйлянка, — сказаў ён. — Ну, а я — Купала, дык давай знаёміцца”, — і вельмі важна пакланіўся. Гэта было так непадобна да ўсяго таго, да чаго я прывыкла, але разам з тым усё было зроблена з такой урачыстай сардэчнасцю, што я нават не здзівілася.

З успамінаў актрысы, паэтэсы, музы Янкі Купалы Паўліны Мядзёлка

Воплескі, якія раз-пораз узнікаюць у зале, змушаюць спыняцца, але не выбі­ваюць мяне з каляіны.

Канчаецца п’еса. Я ляжу, самлелая, на зямлі.

“Каханенькія, родненькія, дзве дзюркі ў носе — і ўсё сканчылося…”

На сцэну ўбягае Купала, абдымае мяне і горача цалуе. А воплескі з залы грымяць і грымяць.

— Паўлінка! Досыць цалавацца! Даю заслону, — крычыць Сцяпан Крыніцкі — Шыпіла.

Янка ўцякае са сцэны. Мы кланяемся публіцы.

— Аўтара! Аўтара! — грыміць зала.

З-за куліс выво­дзяць Купалу. Ён бярэ мяне за руку, падво­дзіць да рампы, і мы разам кланяемся. Студэнты ўрачыста падаюць яму гадзіннік з выгравіраваным надпісам “Бацьку “Паўлінкі” ад беларускіх студэнтаў”. А Купала падносіць мне два яшчэ зусім новенькія, толькі што з-пад машыны, экзэмпляры “Паўлінкі”. На адным з іх на ўсю старонку ў 32 радкі верш, прысвечаны мне (на жаль, цяпер не магу ўспомніць гэтага верша, а той экзэмпляр “Паўлінкі” ў 1921 годзе выпрасіў у мяне для перафатаграфавання студэнт Рамуальд Зямкевіч, які збіраў калекцыю літаратурных рукапісаў; ён знік разам з вершам).

Доўга публіка не адпускала нас са сцэны, але трэба знімаць грым і станавіцца да хору. Спяваем “А хто там ідзе?”, “Ой, пайду я лугам”, “Ды ўжо сонейка”, “Чачотачку”, хлопцы дэкламуюць вершы Купалы “Град”, “Адгукніся, душа” і інш.

Пасля танцаў Купала праводзіў мяне на кватэру. Мы доўга яшчэ дзяліліся сваімі перажываннямі.

З успамінаў паэта ўдзельніка беларускага народнага хору пад кіраўніцтвам У.Тэраўскага Андрэя Александровіча

Пачаўся канцэрт.

Янка Купала з жонкай Уладзіславай Францаўнай, адзетай у беларускі нацыянальны касцюм, сядзелі ў першым радзе. Са сцэны я не зводзіў з яго сваіх вачэй.

Загучала песня.

Я бачыў, як на твары паэта засвяцілася радасная ўсмешка, як ён апладзіраваў, штораз — то ўсё больш і мацней. Выконваліся папулярныя ў той час народныя песні “Чалавек жонку б’е”, “Зязюля”, “Бульба”, “Што за месяц, што за ясны”, а таксама песні, напісаныя У.Тэраўскім на словы Янкі Купалы, “Каля хацінкі”, “Шумныя бярозы”, “Жыў на свеце Лявон”. Дэкламавалі вершы паэта “Маладая Беларусь”, “Чаго вам хочацца, панове”, “Гэй, наперад!”.

Пасля нашага выступлення Янка Купала прыйшоў на сцэну. Віншаваў удзельнікаў хору з поспехам, з добрым канцэртам.

Відаць, таму, што сярод удзельнікаў вечара я быў самы меншы, Янка Купала прыцягнуў мяне да сябе, пагладзіў па галаве, спытаўся, як завуць, дзе вучуся, хто бацькі. Я разгубіўся і не мог вымавіць ніводнага слова. Аднак цеплыня яго ласкі надала смеласці. Я паступова разгаварыўся, нават паскардзіўся, што кніг з вершамі ў мяне няма, а чытаць вершы вельмі люблю. Янка Купала сказаў, каб я прыйшоў да яго на кватэру, ён дасць што-небудзь мне для чытання.

Назаўтра я ўжо стаяў на ганку яго кватэры.

З успамінаў пісьменніцы Зінаіды Бандарынай

Прыязджаю на канікулы ў Мінск да бацькоў. Памылася, пераапранулася, надзела пальчаткі, бягу да Купалаў. (Цяпер яны жылі ад нас за два кварталы, насупраць лазні Паплаў­скага.) Набліжаюся да іх дома. Усё тут знаёмае, блізкае, але кожны раз моцна трапечацца сэрца… Зялёны дашчаны плот, шчыльная калітка з шыльдачкай: “Асцярожна! Злосны сабака”… Сабака ж шаўкавісты, даўгавухі, прыгажун, на рэдкасць са мной ласкавы. Выбег з будкі, віляе хвастом, ляціць насустрач па гладка высыпанай жоўтым пяском дарожцы. Паабапал — кусты бэзу, жасміну, руж. За імі, насупраць вокнаў, — клумбы з кветкамі, а на другі бок дарожкі — агарод. Дзядзька Янка на агародзе аполвае сою. У яго не адна — некалькі градак соі з рознымі гатункамі. На кожнай добра выгаблеваная дошчачка. На ёй па-лацінску і па-руску запісаны назва расліны, час пасеву, догляд. Словам, як у нашых цяперашніх юннатаў. Я ведаю, што Купала ўсё гэта рабіў сваімі рукамі, а рукі, як заўсёды, былі чыстыя, белыя. Некаторы час я хадзіла паміж градкамі. Расказвала, як нас, студэнтаў, запрасілі на банкет на фабрыку-кухню на Ленінградскай шашы і пачаставалі там абедам з трыццаці страў. Пры гэтым усе гэтыя стравы гатаваліся з соі. Дзядзька Янка слухаў і прыглядаўся да маіх пальчатак. Мне ж надта хацелася пахваліцца. Зняла, падала, каб бліжэй раз­гледзеў, пахваліў…

Праз хвіліну ён кінуў мае цудоўныя дарагія пальчаткі за плот у гушчар пякучай крапівы і іншага пустазелля. Вядома, я лыпаю вачыма і ледзь не плачу.

Купала смяецца. Потым робіцца сур’ёзным і па-бацькоўску гаворыць:

— Не трэба быць малпай…

Я не кінулася ў крапіву, хоць і атрымала на гэта дазвол.

Трошкі пазней, як збіралася дадому, дзядзька Янка аддаў мне фарсістыя пальчаткі. Затое мне цяпер сорамна было на іх глядзець. Назаўсёды прапала жаданне фарсіць і моднічаць.

З успамінаў паэта Пятра Глебкі

Мне ўспамінаецца такі факт. У 1936 ці ў 1937 годзе Максім Танк прыслаў з Заходняй Беларусі Янку Купалу зборнік сваіх вершаў і нумар часопіса “Калоссе”, у якім была на­друкавана частка паэмы “Нарач”. Праз некалькі дзён пасля гэтага мне давялося быць у Івана Дамінікавіча. Апрача мяне, да Купалы прыйшоў яшчэ нехта з яго знаёмых. Мне здалося, што Іван Дамінікавіч як быццам нечым устурбаваны. Я ведаў, што, стаміўшыся, Іван Дамінікавіч любіў пайсці ў спальню і пакруціць радыёпрыёмнік, “павандраваць па свеце”, як ён казаў.

— Вы, мусіць, хочаце адпачыць, Іван Дамінікавіч? — сказаў я.

— А вось і не ўгадалі. Я вас хачу пазнаёміць з адным паэтам.

— З кім?

— А вось пойдзем, даведаецеся.

Мы пайшлі ў рабочы пакой Івана Дамінікавіча.

— Чытайце, — падаў мне Іван Дамінікавіч вершы Танка.

Я пачаў чытаць. Янка Купала ўважліва слухаў, курачы папяросу за папяросай. Ві­даць, што ён хваляваўся. Звычайна так ён слухаў свае вершы, калі даваў іх чытаць П.Броўку ці каму-небудзь іншаму, каб праверыць іх, як ён казаў, “пры добрым голасе”.

Я прачытаў усе вершы, на якія мне паказаў Іван Дамінікавіч.

— Ну як? — запытаўся Іван Дамінікавіч.

— Цікавы паэт. Злоўжывае толькі маладнякоўскімі наватворамі — “журавініць”, “завірыў”…

— Нічога вы ў паэзіі не разумееце. Словы паправіць можна… А шырыня ў вершах цудоўная.

З успамінаў паэта Максіма Лужаніна

— Дзе ты цяпер? — запытаўся Купала, сустрэўшы мяне летам 1932 года ў Доме пісьменніка.

Пачуўшы, што мы з жонкай здымаем дачу — чыстую палавіну хаты — у Калодзі­шчах, паабяцаў прыехаць. І прыехаў. З Ула­дзіславай Францаўнай і Сымонам Баранавых.

Мы збянтэжыліся: як прыняць, дзе пасадзіць такога добрага госця! Гаспадарка ў нас была больш чым сціплая: два відэльцы, пара талерак, а пра гаспадарчы прыпас і гаварыць няма чаго. Але Купала прыехаў не з пустымі рукамі. Няўрымслівая цёця Уладзя зараз жа кінулася на дапамогу, і неўзабаве наш дачны стол выглядаў зусім няблага.

Івана Дамінікавіча вельмі ўсцешыў сын гаспадароў нашай хаціны. Гэты пяці, а можа, шасцігадовы хлопчык быў вельмі самалюбівы і засвоіў ад дарослых пагардлівае стаўленне да жанчыны, якое бытавала ў сялянскіх сем’ях. На сваю больш чым у два разы старэйшую сястрычку ён іначай не казаў як “баба”. Аднак гуляў з ёй і быў вымушаны слухацца, калі яны заставаліся ўдваіх, а бацька і маці адыходзілі на работу.

Купала весела рагатаў, слухаючы апавяданне пра прыгоды хлопчыка. І якраз у гэты час у дзвярах з’явіўся мурзаты тварык самога героя.

— Хадзі сюды! — паклікаў Іван Дамінікавіч.

Малы памаўчаў: цікаўнасць, відаць, змагалася з самалюб-
ствам.

— Дык там жа бабы! — прамовіў ён, адмахнуўшыся рукой.

Перасіліўшы смех, Купала зноў паўтарыў запрашэнне:

— Я табе цукерку дам.

Хлопчык завагаўся: спакуса ўзрастала, аднак адказ быў цвёрды і зусім нечаканы:

— А я панцаку пад’еў.

Купала падышоў да парога і хацеў падвесці хлопчыка да стала. Не даўся. Але цукерку ўзяў, і яны падружыліся.

Раніцай госці збіраліся дамоў. Іван Дамінікавіч пачаў развітвацца. Падышоў і да малога. Той падаў яму руку, паглядзеў і ўздыхнуў.

— А ў Мінску, мусіць, хораша? —  прамовіў зусім ціха.

— Дык, можа, паедзеш са мной?

Працяглае маўчанне. Малы пацягнуўся да Івана Дамінікавіча і прашаптаў на вуха:

— Паеду.

І мы, і бацькі яго на момант анямелі ад здзіўлення: як і калі ўдалося гэтаму чалавеку знайсці ключык да такога незалежнага дзіцячага сэрца!

Кнігу “Янка Купала. Для тых, каго люблю. Успаміны, эсэ, вершы, паэмы, п’еса” чытаў
Мікола ЧЭМЕР.
Фотаздымкі з фондаў Дзяржаўнага літаратурнага музея Янкі Купалы.