Георгій МАРЧУК

Настаўнікі майго юнацтва

Людміла Краўчук

Кажуць, ёсць такая прытча. Спыталі ў Бога, хто за ім адразу ідзе: доктар, артыст, будаўнік, фермер. Ніхто не адгадаў, кожнаму хацелася быць адразу за Богам. Тады ён адказаў, што за ім ідзе настаўнік, бо кожнай прафесіі трэба навучыць. Школьны настаўнік — асаблівая прафесія. Ён першы пасля бацькоў, каму дзеці давяраюць, каго паважаюць і слухаюць. Ён першы даводзіць вучням, як трэба жыць і дзеля чаго трэба жыць, што бараніць і як бараніць. Падчас сацыялізму да нас у Давыд-Гарадок ехалі па размеркаванні настаўнікі не толькі з беларускай сталіцы, але і з навучальных устаноў усяго Савецкага Саюза. Так на пачатку 50-х гадоў мінулага стагоддзя прыехала з Ленінграда ў палескі гарадок і настаўніца рускай мовы і літаратуры Людміла Мікалаеўна.

Неўзабаве маладой настаўніцы — праўда, на той час яна ўжо выйшла замуж за настаўніка фізікі Краўчука — прапанавалі пасаду класнага кіраўніка. Чамусьці Людмілу Мікалаеўну ўсе слухалі, як зачараваныя. Яна ніколі не павышала голас. Калі ў класе было шумна, яна чакала некалькі хвілін, пакуль супакояцца найбольш недысцыплінаваныя. Правай рукой так эфектна папраўляла свае густыя чорныя валасы і ціхім, але ўпэўненым голасам працягвала расказваць пра Чэхава ці Талстога.

Калі хто ля дошкі блытана і часам смешна пераказваў тэму, пад смех класа, яна прыпыняла, не ставіла адзнаку і не сароміла вучня, а запрашала прадоўжыць адказ выдатніку. Наш клас быў моцны. Усіх нас цягнула да ведаў. Я рос сіратой, і мяне не было каму кантраляваць.

У Людмілы Мікалаеўны ўсё ж была нейкая магія: яе было цікава слухаць, цягнула на яе ўрокі, нават калі не вывучыў тэму і мог прагуляць. Ненадакучліва, праз аўру ўласнай зацікаўленасці, яна неўпрыкмет прывівала нам любоў да літаратуры.

Сачыненні я пісаў заўсёды як адчэпку, таму і адзнаку меў пастаянную: слабенькую “тройку” і за змест, і за памылкі. Калі захварэў, дык наогул 9 клас прапусціў. Лячыўся ў санаторыі, таму прыйшоў у апошні клас, каб адсядзецца ды дачакацца атэстата. Зноў пісалі сачыненне. Людміла Мікалаеўна агучвала адзнакі:

— Марчук… На вялікі жаль, чарговая вельмі слабенькая “тройка”. Жора, трэба больш чытаць! Шкада. Ты такі здольны на сцэне артыст, а запас слоў мізэрны. Ты ж хочаш паступаць на артыста, а зброя артыста — слова.

— Ён будзе артыстам пантамімы, яму слоў не трэба, — выгукнуў нехта з апошняй парты.

Муж Людмілы Мікалаеўны атрымаў пасаду ў Гомельскім універсітэце і пакінуў гарадок. Мы чакалі, што вось-вось паедзе ў вобласць і наша настаўніца. Але яна з дзецьмі, якія ўжо падраслі, не спяшалася… “Выпушчу 11-ы і тады паеду”, — адказвала яна.

Пачалася апошняя восень нашага класа. Я перагледзеў свае сачыненні. Канечне, напісаны яны былі на “двойку”. Настаўніца проста нацягвала мне “тройку”. Нешта зварухнулася ў маёй свядомасці. Я адчуў сорам і перад Людмілай Мікалаеўнай, і перад класам, асабліва перад адной дзяўчынай, якая мне падабалася больш за астатніх. Не, я не пачаў больш чытаць, а пачаў больш пільна ўглядацца ў наваколле. І вось чарговае сачыненне “Чаму я люблю восень”. Вольная тэма. Значыць, маё. Прыгадаў я гаротнае жыццё сваёй бабулі, Гарынь-раку падчас восені, поле, бульбу, вогнішча, павуцінне ў небе і склаў сачыненне аж на палову сшытка. На наступным уроку настаўніца агучвае адзнакі: “Марчук — “пяць”. Яна нават злёгку ўсміхнулася, папрасіла затрымацца пасля ўрока, настойліва параіла пісаць далей, для сябе, весці дзённік, пісаць вершы, замалёўкі, гаварыла, што з мяне можа вырасці пісьменнік.

Пакінулі мы гарадок, паехалі ў свет вучыцца далей. Людміла Мікалаеўна вырашыла яшчэ на адзін год застацца. Адчувалася, што гарадок паланіў яе сэрца сваёй адметнасцю, школай, прыродай. Дзіўна, але наступнаму свайму класу Людміла Мікалаеўна чытала маё сачыненне як прыклад. Яна ўгадала маю будучую прафесію. Праз 20 гадоў я даслаў у Гомель свой раман “Кветкі правінцыі” і атрымаў ад былой настаўніцы цёплы ліст. Пасля даслаў Людміле Мікалаеўне кнігу-дзённік, дзе на адной старонцы было яе фота. Мне так хацелася падзякаваць ёй за падтрымку і параду, дабрыню і суперажыванне за мой лёс.

Іван Якімавіч

У яго адна дачка і, па-мойму, унук сталі матэматыкамі. Не ведаю, у які год ён прыехаў да нас на работу, але было такое пачуццё, што матэматык Ганчарык гадоў сто ў нашым гарадку. “Не выбраў сабе з нашых дзевак нікога. Так і ходзіць халасцяком, — казалі гарадчукі. — І ў клубе на танцах не бачна…” Пазней, калі мы праз 30 гадоў апынуліся ў Мінску, я даведаўся, што родам ён з-пад Капыля, бацька быў цесляром. Хадзіў нязменна Іван Якімавіч у галіфэ, хромавых ботах, якія былі наваксаваныя ў любое надвор’е, у кіцелі.

У беларускай школе ў вайсковай форме хадзіў ваенрук, былы афіцэр Барысаў, у нашай рускай школе ў вайсковай форме — Іван Якімавіч, хаця афіцэрам ён і не быў. Твар меў трохі прамавугольны ці, хутчэй, авальны, заўсёды паголены, на галаве — стог густых чорных валасоў, з чубам над ілбом. Як толькі пачынаў з кім-небудзь гаварыць, яго твар рабіўся надта засяроджаным. Ён заўсёды ўважліва слухаў суразмоўцу, як суддзя. Цыгарэту смаліў, здавалася, і падчас абеду. Так прызвычаіўся да курыва.

Іван Якімавіч быў непадкупны і строгі. Неяк разгаварыліся мы з аднакласніцай Алай. “Не любіла я яго і баялася. Не хацела я мучыць сябе гэтай матэматыкай. Не маё гэта. Дык не, яму абавязкова трэба мяне цягнуць за вушы да “тройкі”, “чацвёркі”. І гэта нягледзячы на тое, што маці мая працавала ў школе, а бацька хадзіў у начальніках раённага спажывецкага таварыства. Нікому не даваў спуску. Дзяўбаў мяне, нібы сякерай па галаве, прымушаючы пасля ўрокаў рашаць задачы”, — успамінала Ала.

Яго настырнасць і працаздольнасць шмат каму дапамаглі ў жыцці. Ехалі нашы і ў Маскву, і ў Кіеў, і ў Мінск, паступалі ў тэхнічныя вузы без грошай і рэпетытараў. Моцны быў матэматык, што і казаць. І назіральны, і хітры.

Яшчэ ў старым будынку нашай школы, якая мясцілася ў розных будынках, у класе 7 ці 8, мы з аднакласнікам Іванам, маім сябрам, прыдумалі такі фінт: на кантрольных Іван прасіўся выйсці ў туалет, які быў на школьным двары, праз хвіліну прасіўся выйсці і я. Мы сустракаліся каля ганка, дзе ён перадаваў мне шпаргалку-рашэнне. Можа, толькі адзін раз нам і ўдалося такое пракруціць. Але ж Іван Якімавіч выходзіў следам за мной і назіраў за нашай аперацыяй. Вярталіся ў клас… а нас чакала строгае: “Пакладзіце дзённікі і сшыткі на стол”.

Настаўніка было цяжка падмануць. Ляпіў “двойкі”, нягледзячы ні на што.

Нарэшце і Ганчарыкі здубавалі сабе на манер гарадчукоў ладную хату. Змяніў Іван Якімавіч галіфэ і кіцель на касцюм. Хадзіў ён вельмі шпарка. Ніколі ў чайнай у кампаніі не выпіваў. Яго жонка марыла стаць артысткай, нават ездзіла ў Кіеў пасля школы паступаць у тэатральны інстытут, ды нешта не сышлося, таму наталяла свою любоў да тэатра ў школе — кіравала драмгуртком. Чыталі вершы, байкі, ставілі ўрыўкі з п’ес. Дзіўна, на ўсё хапала вольнага часу: на спорт, адпачынак, вучобу, тэатр, більярд у Доме піянераў, кіно.

Івана Якімавіча ніколі не бачылі ў кінатэатры. Казалі: “Прыцісклівы, эканоміць грошы”. Хаця квіткі былі таннымі: 20—30 капеек.

Не памятаю, каб калі-небудзь ён хварэў і прапускаў урокі. З усімі быў лагодным і памяркоўным, сябраваў толькі з настаўнікамі.

Адразу пасля выпускнога вечара я ад’язджаў у Маскву на кансультацыі. Якое ж было маё здзіўленне, калі Іван Якімавіч і Галіна Арсеньеўна прыйшлі а 7-й гадзіне раніцы на аўтобусную станцыю, каб правесці мяне. У мяне аж слёзы накаціліся на вочы. Побач былі мае сябры — Ванька і Саша. Неўпрыкмет, жадаючы шчаслівай дарогі, Іван Якімавіч паклаў мне ў далонь чырвонец. Калі мне споўнілася 50 гадоў, я знайшоў у сталіцы настаўніка і запрасіў з жонкай на юбілей.

З таго часу мы не гублялі сувязі. Ён, можа, і застаўся б у гарадку, але ж цесць угаварыў перабрацца ў Мінск, дзе была ў іх кватэра.

Нейкі час Іван Якімавіч выкладаў матэматыку ў мінскай школе. Любіў што-небудзь змайстраваць з дрэва. Галіна Арсеньеўна казала, што амаль уласнаручна, мо адной сякерай, пабудаваў дачу. Звычка курыць нашча адыграла сваю страшэнную ролю: пухліна села ў яго ў лёгкіх. Пры рэдкіх сустрэчах ён ніколі не кпіў з таго, што я не любіў матэматыку і не хацеў старанна вучыць. Казаў: “Жора, мы з жонкай ганарымся, што ты стаў першым пісьменнікам з Давыд-Гарадка. Дай бог табе здароўя!” Канечне, ён быў жыццялюб. Жыў у гарадку сціпла, беднавата, але ніколі не наракаў на лёс. Цяжка паміраў, казаў жонцы, якая сядзела ля яго ложка:

— Невыносна цяжка дыхаць. Адчыні фортачку. Калі ў нас вясельны юбілей?

— 6 студзеня, — адказала Галіна Арсеньеўна.

— Шкада, не пражыву я гэтых 10 дзён.

На пахаванне Івана Якімавіча сабраліся ўсе яго вучні, што жывуць у Мінску. Сярод іх таленавітыя інжынеры-матэматыкі, якія з падзякай прыгадвалі ўрокі настаўніка, унікальную постаць славутага настаўніка палескага гарадка, шчырага беларуса, які ў гаворку ўстаўляў паміж рускімі словамі родную беларускую мову.

Канстанцін Іванавіч

Добры музыкант у нашым гарадку тады быў на вагу золата. На 7 тысяч насельнікаў, можа, і знайшлося б усяго тры музыкі. Канстанцін Іванавіч іграў на баяне, быў ён самавукам, засвоіў тое, чаго мне не ўдалося ў аркестры Шапялеўскага. Умеў чытаць з ліста, разбіраў ноты. З паперы фігуры танца мог перанесці на сцэну. Ростам ён быў вышэйшы за сярэдняга, трохі горбіўся. Калі смяяўся, то смех яго пераходзіў у рогат на ўвесь голас. У былым касцёле, а ў наш час — клубе, зімой і летам было холадна. Канстанцін Іванавіч насіў вялікія, не па назе, валёнкі. Гадаваў ён траіх дзяцей, таму працаваў у школе, дзіцячым садку і Доме культуры. Не ведаю, можа, хто яму падказаў ці сам прыкмеціў мяне, адным словам, прывёў на сцэну і наладзіў інсцэніроўку песні, з якой дагэтуль памятаю словы: “Ванюшенька, душенька, подвези нас”. Спявалі дзяўчаты, а я, седзячы на табурэтцы, як на санях, незадаволена бурчэў: “Не падвязу”. Мне надта гэта падабалася.

Сярод гледачоў сядзела і мая мама. Вось і першыя апладысменты вучню 3 класа ці 2… Так далучыў мяне Канстанцін Іванавіч да сцэны. І пачалося наша падарожжа з адной сцэны на іншую, з адной вёскі ў іншую. Першыя грошы атрымаў ад Іванавіча за ролю Дзеда Мароза ў дзіцячым садку. А я быў малы, худы (які з мяне Дзед Мароз?), аднак браў, як кажуць, ігрой. Калі ў Доме культуры надвячоркам часам чакалі ўдзельнікаў, мы гулялі з Канстанцінам Іванавічам у шашкі. Калі ён перамагаў, а гэта было амаль кожны раз, ён радаваўся, як малое дзіця. Ніколі не сварыўся з дырэктарам і не прасіў большага заробку. Другі музыка, скрыпач, часам казаў: “Косцю не хапае энергіі. Нібы сонны”. Можа, зайздросціў трошкі нетаропкаму кансерватару.

Адкрылі музычную школу ў гарадку. Канстанцін Іванавіч не пайшоў туды вучыць дзяцей: “Няхай маладыя. Гэта ўжо не мой час”.

Вазіў Канстанцін Іванавіч нашу самадзейнасць у Мінск на школьны фэст. Быў адказным і пунктуальным чалавекам. Часта чулі ад яго: “Няма калі з вамі бавіць час, да зубнога іду”. Так, былі ў яго праблемы з зубамі.

Толькі яму аднаму вядомым пачуццём і слыхам беспамылкова знаходзіў дзяўчат з прыгожым голасам. Грымела слава сясцёр Скабічых, Ніколенка, Вольгі Вальчыхі, Якава, майго сябра Колі Малдаванца.

Не памятаю, каб ён лавіў рыбу на Гарыні. Слову “інтэлігент” Канстанцін Іванавіч Шапецька адпавядаў і знешне, і па духоўным статусе на сто працэнтаў. Ніколі не было яго ў чайнай у абед: “Гэта ж сорам на ўвесь гарадок, калі жанаты мужчына ідзе абедаць у чайную”. Адзін яго сын вывучыўся на доктара, апынуўся ў Венгрыі, ажаніўся там ды застаўся жыць.

Канстанцін Іванавіч трохі сачыў за маім лёсам, распытваў маіх сваякоў. Прыехаў я з жонкай на вяселле стрыечнай сястры. На шпацыры па горадзе сустрэў Іванавіча. Канечне, мы абняліся, як самыя родныя людзі, і ён змахнуў слязу радасці. Часу было няшмат, чакала вяселле. Але трохі пагаварылі. Ён толькі спытаў:

— Не сумуеш па гадах у нашым клубе?

— Яшчэ як! Дабро і радасць ад паўнаты жыцця, а калі яшчэ здаровы — не забываюцца ніколі, — адказаў я і прыкмеціў у яго вачах нейкую заклапочанасць.

Распазналі яго каварную хваробу позна. Лічылі, што болі ў спіне ад радыкуліту, а на справе гэта былі сімптомы анкалогіі. У няпоўныя 70 ён пакінуў гэты свет і свой гарадок, дзе нарадзіўся, жыў, упрыгожваў сваім талентам. Аднойчы прызнаўся мне, што ніколі не цягнула яго пакінуць радзіму.

Міхаіл Уладзіміравіч

Я далёкі ад думкі, што настаўнікі, пра якіх я згадваю, адыгралі пэўную ролю не для мяне аднаго падчас станаўлення характару. Штогод у маі заканчваюць апошні клас прыкладна 30 вучняў. За 20 гадоў работы на педагагічнай ніве няцяжка падлічыць, колькі дзяцей пакідае класы, і кожны вучань можа прывесці ўласныя прыклады ўзаемадачыненняў з настаўнікамі. Кажуць, у кожным вучні захоўваецца часцінка настаўніка.

Міхаіл Уладзіміравіч Шэлехаў — гісторык-легенда Давыд-Гарадка. У 36 гадоў яму прапанавалі пасаду дырэктара нашай школы. Я добра памятаю, як усе класы пад гукі духавога аркестра ішлі ад цэнтра горада 2 кіламетры да новай школы, як горда крочыў высокі, прыгожы, светлавалосы, малады дырэктар. Літаральна праз тыдзень мяне запрасілі да Міхаіла Уладзіміравіча. Ён сказаў, што я як сірата буду абедаць у школе бясплатна. Я лічыў сябе дарослым і думаў: гэта сорам перад аднакласнікамі, асабліва перад аднакласніцамі. Аднак дырэктар запэўніў мяне, што ў гэтым няма сораму. Дрэнна вучыцца, красці, падманваць — гэта сорам. Я згадзіўся, а потым быў нават задаволены, што на абед еў свежую катлету. У старой школе абедаў не было.

На ўроках гісторыі ўсе паводзілі сябе добра. Міхаіл Уладзіміравіч не павышаў голас, быў тактоўны і дэмакратычны з вучнямі. Тады мы не ведалі, што ён партызаніў, у 16 быў паранены, доўгі час правёў у нямецкім палоне, збег, выжыў, паспеў паваяваць напрыканцы вайны. Вывучыўся ў Мінску на настаўніка, ажаніўся і прыехаў з дзеткамі (а іх было трое) з вёскі, дзе настаўнічаў, у Давыд-Гарадок. Прыгожы, высокі, разумны, тактоўны. Шмат жанчын было закахана ў яго.

Міхаіл Уладзіміравіч любіў і вывучаў Кіеўскую Русь, на ўроках часам засяроджваў больш увагі на старажытнай гісторыі нашых продкаў. Ён збіраў матэрыял і пра гісторыю Давыд-Гарадка, марыў напісаць кнігу. Мяне як актывіста і вясёлага хлопца паважаў і вёў размову як з дарослым. Цаніў маю ўпартасць — пайсці ў артысты, у мастацтва.

Да школы ездзіў на ровары. Вяртаючыся дадому (а хата яго была на процілеглым баку гарадка), ехаў нетаропка, часам прыпыняўся ля ларка з півам.

У тыя часы ветэранаў вайны было дастаткова, але Міхаіл Уладзіміравіч неахвотна расказваў пра лёс у ліхія часы.

Аднойчы ён ударыў, як ён лічыў, доктара-здрадніка І.У. па твары. Той падчас службы ў бальніцы ў Асіповічах адмовіўся лячыць параненага партызана. Была такая гісторыя. І трэба было здарыцца, што лёс іх звёў у Давыд-Гарадку. Я тады не ведаў пра гэты жудасны выпадак. У аўтабіяграфічным рамане “Кветкі правінцыі” я вывеў адным з герояў у іранічна-рэалістычным плане якраз гэтага доктара-рэнтгенолага І.У., які распазнаў у мяне туберкулёз і накіраваў у брэсцкі тубдыспансер.

На першы мой раман “Крык на хутары” Міхаіл Уладзіміравіч першым адгукнуўся станоўчай рэцэнзіяй у раённай газеце “Навіны Палесся”. А вось на “Кветкі правінцыі” не стаў пісаць. Цяпер я разумею чаму.

Фота Кастуся ДРОБАВА.