“Паўночнае ззянне” ззяла ўвечары

Доўгія вясеннія святы прынеслі радасць не толькі аматарам ляжання на ложку перад тэлевізарам, але і ахвочым да культурнага адпачынку. 19—25 красавіка ў Мінску і Віцебску — у аднайменных кінатэатрах “Мір” — прайшоў ІІІ фестываль кіно паўночных і балтыйскіх краін “Паўночнае ззянне” (Northern Lights). Гэта быў гэтакі “Лістапад” вясной — з інтэлектуальным зместам, з адкрытым пратэстам маскультуры, з відавочным нацыянальным скандынаўскім каларытам. Без “кінааматараў” з папкорнам і “Пепсі” ў руках.

Мне захацелася пахадзіць на гэты кінафестываль не таму, што былі доўгія выхадныя. Я проста засумаваў па нейкай такой культуры, якой у нашым маскультурным жыцці не так і шмат. Каго мы бачым штодня па тэлебачанні, акрамя як расійскага караля эстрады? Пераключаемся на MTV і там, па вялікім рахунку, бачым не лепшых “каралёў эстрады”. Толькі што “іхніх”. Там няма “Бітлоў”, там няма Стынга, там няма нават Курта Кабейна з яго нірванай у прамым і пераносным сэнсах… Сёння ж нам гавораць, што Бруна Марс і Канчыта Вурст — гэта прыгожа. І таму мне так захацелася паглядзець сапраўднае нешта на экране — сучаснае скандынаўскае і прыбалтыйскае кіно, якое не мае нічога агульнага з сённяшнім (у пераважнай сваёй большасці) амерыканскім ці расійскім.

Чытач, магчыма, ужо і здагадаўся: я напішу гэтыя нататкі пра кінафестываль “Паўночнае ззянне”, якія не будуць ні кінематаграфічнымі, ні культуралагічнымі. Гэта будуць, скажам так, усплёскі маёй душы, навеяныя ўбачанымі фільмамі… Тая самая паслядушэўная рэфлексія і зазіранне ўнутр, пра якія толькі што згадваў. Хіба што з невялікімі культуразнаўчымі адступленнямі. Таму мой тэкст будзе нагадваць прыступкі — некаторыя з іх вышэйшыя, некаторыя ніжэйшыя. Я спускаўся ўніз з кінатэатра “Мір” пасля кожнага сеанса. А потым, калі спрабаваў пісаць гэтыя нататкі, відаць, падымаўся ўверх. Хаця хто яго ведае…

І адразу хацелася б падзякаваць дырэктару фестывалю Волі Чайкоўскай — за беларускамоўную аўру, за яе выключнае веданне англійскай, калі яна перакладала шведскіх і дацкіх рэжысёраў, якія прадстаўлялі свае фільмы на англійскай, на беларускую, за тонкую натацыю, што скандынаўскае кіно — гэта не такое кіно, якое мы звычайна глядзім у кінатэатрах.

Так, мы ведаем, што скандынаўскае кіно — гэта кіно Інгмара Бергмана і Ларса фон Трыера, крыху сумнае, цяжкое. Гэта догма, а ў выпадку фон Трыера — канкрэтная “Догма 95”.

Тут ёсць шэраг сваіх патрабаванняў.

Здымкі павінны адбывацца на натуры. Нельга выкарыстоўваць рэквізіт і дэкарацыі (калі для фільма неабходны спецыяльны рэквізіт, здымкі павінны адбывацца там, дзе гэты рэквізіт першапачаткова знаходзіцца).

Музычнае суправаджэнне не павінна ісці асобна ад малюнка ці наадварот (музыка не можа гучаць у фільме, калі яна рэальна не гучыць і не здымаецца ў сцэне).

Камера павінна быць ручной. Любы рух або нерухомасць дыктуюцца толькі магчымасцямі чалавечай рукі (фільм не можа адбывацца там, дзе ўсталявана камера; наадварот, здымка павінна адбывацца там, дзе разгортваецца фільм).

Фільм павінен быць каляровым. Спецыяльнае асвятленне не дазваляецца (калі для здымак занадта мала святла, адна лямпа можа быць прымацавана да камеры, у адваротным выпадку сцэна павінна быць выразана). Аптычныя эфекты і фільтры забаронены.

Фільм не павінен змяшчаць уяўныя дзеянні (забойства, страляніна і да таго падобнае не могуць быць часткай фільма).

Сюжэты, дзе дзеянне адбываецца ў іншую эпоху ці ў іншай краіне, забаронены (дзеянне павінна адбывацца тут і цяпер).

Імя рэжысёра павінна быць выразана ў цітрах.

Самая знакамітая стужка, знятая фон Трыерам па яго канонах, — “Тая, якая танцуе ў цемнаце” з ісландскай спявачкай Б’ёрк у галоўнай ролі.

Чаму я так засяродзіўся на канонах Трыераўскай “Догмы”? Ды таму, што ў свой час гэтыя пастулаты вызначылі спецыфіку скандынаўскага кіно, зрабілі яго адметным і… выратавалі яго.

А яшчэ я вельмі люблю метафары ў мастацтве. Не важна нават, у якім відзе мастацтва і ў якім яго кірунку.

Я люблю, калі дрэвы ў вершы аднаго з іспанскіх паэтаў сярэдзіны ХХ стагоддзя (няхай ён ужо даруе мне, але я забыў яго імя) падмятаюць неба, як венікі. І гэта магчыма толькі ў паэзіі.

Я люблю, калі на карціне амерыканскага мастака Эндру Уаета юная Хрысціна ляжыць на сельскім узгорку і глядзіць на дом: яна павернута да нас спінай, у доме бачны вокны, а карціна называецца “Свет Хрысціны”. Яе адзіны свет — у вокнах гэтага драўлянага дома. Іншага свету ў яе няма. І гэта магчыма толькі ў жывапісе.

Я ніякавею, калі гляджу на Сэльму ў фільме Трыера, калі яна круціць веласіпед па дарозе… да смерці праз павешанне. Гэтакая харэаграфія смерці. Сэльма сляпая. Круціць свае педалі — і з кожным абаротам веласіпеднага кола застаецца ўсё менш і менш метраў да яе страшнай гібелі. І гэта магчыма толькі ў кіно.

Ну, ды хопіць тут розных філасофій. Нарэшце ўласна пра фільмы, якія былі прадстаўлены сёлета на фестывалі “Паўночнае ззянне”.

Адкрыла фестываль стужка літоўскага рэжысёра Ромаса Забараўскаса “Ад Літвы не ўцячы”.

Індрэ — 18-гадовая актрыса, дачка знакамітай літоўскай актрысы, жыве і працуе ў Лондане. Прыехаўшы неяк з Лондана ў Вільнюс, яна забівае па неасцярожнасці сваю маці і нечакана знаходзіць вельмі вялікую суму грошай… У яе істэрыка, шок. Але страх сесці ў турму да канца сваіх дзён перапаўняе яе, і яна едзе да сябра дзяцінства Ромаса.

Прыйшоўшы да яго, яна не адразу тлумачыць яму прычыну свайго раптоўнага прыезду. Спачатку п’е з ім каву. А потым ва ўсім прызнаецца. І цяпер яны ўтраіх — Індрэ, Ромас і сябар Ромаса — едуць з Літвы ў Лісабон, каб выратаваць дзяўчыну ад паліцыі.

Яны спецыяльна выбіраюць бязлюдныя дарогі, але лёс наганяе іх: то па радыё перадаюць, што шукаюць дзяўчыну, забойцу вядомай актрысы, то па дарозе ім сустракаецца дзіўнаваты паліцэйскі, які, здаецца, разумее, каго спыніў, ды адпускае іх… А неўзабаве ў фільме ўключаецца метафара дарогі — тое, што я люблю ў мастацтве.

Сцэны кахання ў лесе, дзіўнаваты паліцэйскі, прыгожы спідометр начнога аўто з адзнакай “180 кіламетраў у гадзіну”, трывожная электронная музыка — гэта ўсё было толькі атрыбутамі дарогі. А дарога была адна — з Літвы. Ад якой не ўцячы.

У нейкі момант, калі яны ад’ехалі ўжо кіламетраў 200 ад Вільнюса і перасеклі мяжу з Польшчай, Індрэ выхоплівае руль з рук Ромаса: “Цісні на тормаз і разварочвайся! Зараз жа! Я не паеду ні ў які Лісабон! Я не хацела! Сто разоў я не хацела забіваць маці! Але я забіла! Забіла родную маці! Ты гэта разумееш? Я хачу згніць у турме! Я хачу ў Літву!”

Маці — яе радзіма.

Як і Літва.

Як і дарога з адной радзімы — Літвы-маці.

Другі фільм — “У крыві” (Данія, 2015).

Гэта, дарэчы, дэбютная рэжысёрская праца ад сцэнарыста блокбастара “Дзяўчына з татуіроўкай дракона” Расмуса Хэйстэрберга.

Тут была ўжо зусім іншая метафара — разрэзанае чалавечае цела пад скальпелямі чатырох студэнтаў-медыкаў, будучых хірургаў.

Яны ўчацвярых бавяць час на вечарынках у магічным казачным Капенгагене, танцуюць у начных дыска-клубах, займаюцца каханнем, смакуюць піва, не высыпаюцца ноччу, а днём, ушчэнт разбітыя, ідуць ва ўніверсітэт — на тэарэтычныя заняткі, ці ў бальніцу — на аперацыі.

Прымушалі здрыгануцца натуралістычныя здымкі з аперацыйных пакояў, калі хірургі даставалі з жывых людзей пад наркозам печань, лёгкія… Але галоўная метафара пачала ажываць толькі недзе бліжэй да канца фільма, калі гэтыя чатыры дацкія студэнты-медыкі ўзяліся даставаць сэрцы з уласных грудзей — натуральна, у метафарычным сэнсе.

І тады быў сапраўдны шок, як у гледачоў, так і ў герояў кінастужкі: апошнія не ведалі, што некалі ім прыйдзецца выняць сэрца з уласных грудзей. Так, прынамсі, здарылася з адным з персанажаў, чыя каханая — Мія — аддасца яго найбліжэйшаму сябру, калі ён проста спаў.

Той яго найбліжэйшы сябра таксама, дарэчы, выме сваё сэрца, не вытрывае здзейсненага граху — на наступны ж дзень прыйдзе да таварыша: “Забі мяне! Я кахаў тваю Мію ўчора вечарам у садзе пад тваім акном. Я не магу пасля гэтага жыць”.

Ён паглядзеў на здрадніка шклянымі вачыма і вымавіў толькі адно слова: “Сыдзі…”

Трэці фільм — “Гігант” (Швецыя, Данія, 2016).

Ці глядзелі вы фільм “Чалавек-слон” Дэвіда Лінча 1980 года? Не? Калі б глядзелі, дык “Гігант” дацкага рэжысёра Ёханаса Нюхальма нагадаў бы вам крыху яго.

Метафара ў гэтым фільме зноў жа раскрываецца паступова. Вы знаёміцеся з 30-гадовым датчанінам Рыкардам. Ён заўзяты аматар гульні ў петанк. Калі хто не ведае: петанк — гэта гульня, калі кідаюць металічныя шары, каб імі пабіць драўляны шар, так званы кашанет; нечым петанк нагадвае кёрлінг.

Часцей за ўсё вы бачыце Рыкарда са спіны ці ў профіль, ці проста яго рукі, якія бяруць чарговы металічны шар… Але на нейкай хвіліне фільма вы падскокваеце ў нямым жаху: у Рыкарда няма твару. Дакладней, ёсць маленькая яго частка. А ўсю астатнюю накрыла чарапная костка, якая спаўзла ў выніку чэрапна-мазгавой траўмы.

Рыкард — аўтыст, дэбіл ва ўяўленні большасці шведаў і датчан (таму шведскія і дацкія гопнікі яго часта і б’юць на адзінокіх аўтобусных прыпынках).

Якая ў гэтым фільме была метафара? Можа быць, сам гэты Рыкард? Знявечаны, зацкаваны, няшчасны?

Але і шчаслівы.

Бо ў яго ёсць петанк.

І на мясцовым турніры ў Даніі ён, нарэшце, перамог…

Я заўважыў па сабе: гледзячы фільм, звыкаешся з Рыкардам, прывыкаеш да яго твару, вобраза. Не адчуваеш да яго ніякай грэблівасці. Наадварот, разумееш, што ты — яго лепшы сябар. І гэта ўзаемна.

На кінафестывалі “Паўночнае ззянне” мне адкрылася яшчэ не адна кінаметафара: метафара дома (у фільме “Нарвежскі дамок” нарвежскага рэжысёра Яна Вардзяёна, які звярнуўся да пякучай тэмы бежанцаў), метафара крылаў (у фільме “Маленькія крылы” фінскага рэжысёра Сэльмы Вілхунэн пра гісторыю чалавечых страхаў і перамогу над імі), метафара гаража (у дакументальным фільме “Мурашнік” эстонскага рэжысёра Уладзіміра Логінава пра чалавечыя страсці, якія шугаюць у гаражным масіве на ўскрайку Таліна)…

Выйшаўшы з “Міра” з апошняга прагледжанага кіно “Народжаныя ў Хейнала” фінскага рэжысёра Туука Тэманэна пра гісторыю гурта Apulanta, убачыў знаёмую прыбіральшчыцу: “Ну, што, адвязваеце, нарэшце, свой велік?”

“Так…”

“А кіно хоць спадабалася?”

“Так… Вельмі”.

Было амаль адзінаццаць гадзін. Сеў на велік. Паехаў дадому. Паўночнае ззянне пачалося раней за поўнач.
Самае галоўнае, што дзякуючы “Паўночнаму ззянню” я задумаўся пра рэчы, пра якія, магчыма, ніколі б і не задумаўся…

Мікола ЧЭМЕР.