Гармонія хаосу “Войцэк” у Купалаўскім тэатры

Кажуць, што вясна— перыяд абвастрэння псіхічных захворванняў. Тыя гледачы, што патрапілі ў красавіку ў Купалаўскі тэатр на прэм’ерныя паказы “Войцэка” паводле п’есы Георга Бюхнера, маглі задумацца, а ці не здарылася такое абвастрэнне ў пастаноўшчыкаў ды герояў спектакля?

На першы погляд, усё, што адбываецца на сцэне на працягу прыкладна гадзіны з паловай, сапраўды нагадвае “жоўты дом” ці балаган. Пры гэтым збегчы з яго немагчыма, бо ўсе шляхі да адступлення закрытыя: дзеянне ідзе без антракту і на Камернай сцэне тэатра. Ды гэта толькі першае ўражанне. Канечне, і балагана, і вар’яцтва ў спектаклі хапае, але ў іншым разуменні і такіх, што прыцягваюць, выклікаюць жаданне прыйсці на “Войцэка” яшчэ раз.

Аднак каб адэкватна ўспрыняць як форму так і змест новай прэм’еры Купалаўскага, і не сумнявацца, што вы патрапілі ў тэатр, а не вар’яцкі дом, тым, хто наважыцца наведаць “Войцэка”, варта абавязкова трымаць на ўвазе некалькі рэчаў. Па-першае, спецыфіку Камернай сцэны, якая на момант свайго адкрыцця была анансавана пляцоўкай для эксперыментаў маладых рэжысёраў. Ключавое слова тут — эксперымент. Па-другое, няблага пацікавіцца асобамі пастаноўшчыкаў “Войцэка”, рэжысёра Юрыя Дзівакова і мастачкі Таццяны Дзіваковай, харэографа Настассі Лапцінскай і іх работамі ва ўласным праекце Laboratory Figures Oskar Schlemmer у Магілёве ды дзяржаўных тэатрах, каб зразумець, што гэта мастакі (у самым шырокім сэнсе слова) арыгінальныя, з уласным светаадчуваннем, сістэмай мыслення, якія рэалізуюцца ў іх спектаклях. Нарэшце, абавязкова прачытайце п’есу Георга Бюхнера. Занадта складаная падрыхтоўка да візіту ў тэатра? Так, калі тэатр для вас — забаўка. Ды ўся гэтая “падрыхтоўчая работа”, паверце, неабходная, бо без яе вы рызыкуеце тым, што наведванне спектакля ў лепшым выпадку ператворыцца для вас у падарожжа па чужых хваравітых заблытаных снах, а замест твора тэатральнага мастацтва вы пабачыце мікс балагана і вар’яцкага дома, расфарбаваны ў яркія колеры ды шчодра пасыпаны блёсткамі хаос, які так і не складзецца-арганізуецца для вас у цэласную гісторыю.

Камерная сцэна Купалаўскага з часу свайго адкрыцця пасля рэканструкцыі тэатра стала пляцоўкай, на якой маладыя рэжысёры робяць свае першыя прафесійныя крокі. Нельга сказаць, што работа з моладдзю на ёй ідзе вельмі інтэнсіўна, аднак заўважныя прэм’еры за некалькі апошніх гадоў адбыліся. Згадаць хаця б “Шабаны” ў пастаноўцы Алены Ганум па аднайменным рамане Альгерда Бахарэвіча ці “Каханне як мілітарызм” Пятра Гладзіліна ў рэжысуры Дзмітрыя Цішко.

Юрыя Дзівакова і яго “Войцэка” таксама можна запісаць у шэраг “маладых” прэм’ер. Для рэжысёра гэта першая работа на сцэне дзяржаўнага драматычнага тэатра, аднак далёка не дэбют як пастаноўшчыка. Спектаклі яго кампаніі Laboratory Figures Oskar Schlemmer “Мёртвыя ды жывыя фігуркі” і Oratorium можна было пабачыць у Мінску, у тым ліку падчас фестывалю ТэАРТ, спектакль Fable, які Дзівакоў паставіў у Гомельскім дзяржаўным тэатры лялек, дэманстраваўся на леташнім Міжнародным фестывалі тэатраў лялек у сталіцы, а чытка п’есы Андрэя Іванова “Крыжовы паход дзяцей”, наладжаная рэжысёрам у Цэнтры беларускай драматургіі, па выніках незалежнага апытання тэатральных крытыкаў увайшла ў топ-10 спектакляў 2016 года. Такім чынам, нягледзячы на статус дэбютанта на драматычнай сцэне, Юрый Дзівакоў — не рэжысёр-пачатковец.

Пра гэта сведчыць і выразны стыль, што прасочваецца ва ўсіх яго работах. Для пастановак Дзівакова характэрна павышаная ўвага да візуальнага боку спектакля, прадметнага шэрага, пластыкі і фізічнага дзеяння, элегантнасць і вытанчанасць вобразаў, што дазваляе крытыкам адносіць яго работы ў значнай ступені да візуальнага тэатра. Пабудова фізічнага дзеяння з яго структурай і логікай, адрознай ад дзеяння слоўнага, але пераплеценага з ім, дамінуе ў спектаклях рэжысёра над вербальным тэкстам. Гісторыя расказваецца пераважна не пры дапамозе слова, а праз візуальныя вобразы, дапоўненыя гукавой партытурай. Заўважна гэта і ў “Войцэку”, які да таго ж не пакідае сумневу: Юрый Дзівакоў валодае ясным бачаннем матэрыялу, дакладна ведае, пра што ён ставіць спектакль, і ярка ўвасабляе свае ідэі ў пастаноўцы. Праўда, каб прачытаць-разгадаць іх, патрэбна прыкласці пэўныя намаганні і быць дастаткова спрактыкаваным гледачом.

“Войцэк” Юрыя Дзівакова пра тое, што жыццё — гэта балаган, а адзіная кропка стабільнасці ў ім — смерць. Менавіта яна цэнтр сусвету-хаосу, у якім існуюць героі, яна непазбежнасць, але не страшная, а прыцягальная, бо толькі ў ёй магчымы супакой. Нездарма цэнтрам выбудаванай мастачкай Таццянай Дзіваковай сцэнічнай прасторы з’яўляецца ружовы чэрап у шкляным футляры-кубе. Гэтая цэнтральная вось прыцягнення ў пэўнай ступені дапамагае зразумець, што хаос “Войцэка” ўсё ж мае структуру, а калажнасць, фрагментарнасць дзеяння — усяго толькі спосаб яго арганізацыі, да таго ж і лагічна абгрунтаваны. Па-першае, сам тэкст Георга Бюхнера цяжка назваць класічнай п’есай, гэта фрагменты. Юрый Дзівакоў гэтую фрагментарнасць падкрэслівае і ў гэтым не ідзе насуперак драматургу, хоць арыгінальны тэкст “Войцэка” ў перакладзе Ірыны Герасімовіч зведвае скарачэнні і структурныя перабудовы. Аднак вербальны тэкст, тэкст уласна п’есы, у гэтай рабоце Юрыя Дзівакова толькі адзін з элементаў, часам не самы значны. Акрамя асаблівасцей твора Бюхнера, калажнасць пабудовы дзеяння абумоўліваецца і тым, што яно падаецца нібы ва ўспрыманні Войцэка. Атрымліваецца своеасаблівае монабачанне, калі свет прадстаўляецца нам такім, якім яго бачыць галоўны герой, — балаганам, населеным паўвылюдкамі. Каханка Войцэка Мары ў ім — істота, падначаленая ўласнаму эратычнаму інстынкту, Капітан — бязвольны, разгублены баязлівец, Доктар — звычайны шарлатан. Гэта свет, у якім уладараць жывёльныя інстынкты, а самі людзі няшмат у чым адрозніваюцца ад звяроў, што выразна гучыць падчас сцэны агульнага вар’яцтва, якое суправаджаецца макабрычнымі скокамі. Войцэк бачыць і ўсведамляе гэта, таму, у адрозненне ад арыгінальнага твора Бюхнера, у спектаклі Юрыя Дзівакова ён не ахвяра.

У выкананні Аляксандра Малчанава (у другім складзе Сяргей Рудэня) Войцэк іранічны, стрыманы, рашучы, часам — апантаны і адчайны. У яго стасунках з Капітанам (Аляксандр Зелянко ці Мікалай Кучыц) ды Доктарам (Міхаіл Зуй ці Андрэй Дробыш), у прызнанні сваёй нікчэмнасці адчуваюцца з’едлівасць і блюзнерства, з Мары (Святлана Анікей ці Хрысціна Дробыш) — нечаканая жорсткасць і ўладарнасць. Ён складаная асоба, і калі ўвогуле можна казаць аб трагедыі Войцэка, то ў дадзеным выпадку яна заключана не ў тым, што герой — ахвяра сацыяльнага асяроддзя і абставін, а ў тым, што ён выдатна ўсведамляе сутнасць свету, яго вар’яцтва. Ключ да такога разумення дае адна з першых сцэн спектакля, дзе гучыць тэкст казкі пра хлопчыка-сірату, які шукаў сваіх блізкіх. Месяц, зоркі і сонца, да якіх ён хадзіў, аказаліся гнілушкай, жучкамі і завялым сланечнікам, а зямля — перавернутым гаршком. Няма сумневу, што ў спектаклі гэты хлопчык Войцэк, а балаган, учынены на сцэне, і ёсць перакулены свет-гаршчок, у якім уладараць Эрас ды Танатас.

Першая з гэтых стыхій літаральна мае цялеснае ўвасабленне — Мары. Святлана Анікей робіць сваю гераіню ці не раўназначнай Войцэку, і, напэўна, сапраўды трагічнай. З аднаго боку, Мары — “асноўны інстынкт”, які атрымаў плоць і кроў, яе сексуальнасць жывёльная, бессаромная, агідная. З іншага боку, гераіня быццам добраахвотна дазваляе аб’ектывізаваць сябе, то з выклікам, а то бязвольна і стомлена іграе ролю “смачнай жанчынкі”. Таму пераканаўчым і лагічным выглядае спакой, з якім яна прымае смерць, што робіцца збаўленнем і для яе, і для Войцэка. Гучыць у выкананні Аляксандра Сідаровіча чароўная арыя з “Гензэля і Грэтэль” Хумпердзінка, павольна сыходзяць у шкляную душавую кабінку заміраныя Мары і Войцэк, пяшчотна абдымаюцца і знікаюць у клубах пары… Смерць тут падобна на шчаслівы залаты сон, а Аляксандр Сідаровіч, здаецца, і ёсць той самы сонны анёл, яе пасланец, які, нарэшце, прыносіць гармонію ў вар’яцкае дзеянне.

Сэнс пастаноўкі Юрыя Дзівакова разгадваецца паступова, праз успрыманне яе формы, пераходы па спасылках-мастках, перакінутых ад вербальнага тэксту да гукавай сферы, пластычнага вырашэння, сцэнаграфіі, пабудову асацыяцый. Чым большы інтэлектуальны багаж мае глядач, тым большыя глыбіні раскрывае перад ім “Войцэк”, бо ў спектаклі няма нічога выпадковага, нягледзячы на яго знешнюю хаатычнасць. У тэкстах песень нямецкіх калектываў, якія гучаць у спектаклі, напэўна, знойдуцца дадатковыя сэнсы, лакальныя колеравыя плямы яркага жоўтага і ружовага на чорным звернуць да эксперыментаў Оскара Шлемера і поп-арту, душавая кабінка, запоўненая парай, ператворыцца ў газавую камеру, напружаны гук, што час ад часу ўзнікае ў спектаклі, стане тым самым гулам зямлі, які турбуе Войцэка. Знаёмыя з тэкстам Бюхнера ўвогуле змогуць з лёгкасцю зразумець, што чорныя лялькі-зайцы абазначаюць лес, жоўтыя качачкі — возера, прачытаць фінальную мізансцэну, якая цудоўна ставіць кропку ў спектаклі, яшчэ раз падкрэслівае прыцягальнасць і дамінаванне ў ім тэмы смерці.

“Войцэк” Юрыя Дзівакова — нетрывіяльны эксперымент, дзёрзкі спектакль з выразнай формай і важкім зместам, патрабавальны да залы сцэнічны твор, які варта глядзець не адзін раз, каб зразумець складаную структуру яго ўпарадкаванага хаосу і цвярозасць яго вар’яцтва, пабачыць у ім сонца і месяц, а не завялы сланечнік і гнілушку.

Кацярына ЯРОМІНА.
Фота Ганны ДОЎГЕЛЬ.