Скрыпка — хлеб твой і апора…

21 лістапада 2018 года на сцэне Нацыянальнага акадэмічнага драматычнага тэатра імя Якуба Коласа адбылася доўгачаканая прэм’ера — спектакль “Сымон-музыка” паводле  аднайменнай хрэстаматыйнай паэмы народнага песняра. Коласаўцы прысвяцілі прэм’еру 100-годдзю першай рэдакцыі гэтага неўміручага твора, якое адзначалася якраз у мінулым годзе, і яна ж, першая рэдакцыя “Сымона-музыкі”, якая значна адрозніваецца ад пазнейшых варыянтаў, натуральна, стала асновай новай пастаноўкі, галоўным стымулам для мастацкага кіраўніка Коласаўскага тэатра, аўтара інсцэніроўкі і рэжысёра прэм’ернага спектакля Міхася Краснабаева.

Новае тэатральнае ўвасабленне “Сымона-музыкі” (у 1976 годзе паэму ўжо ставіў на Коласаўскай сцэне ў Віцебску заслужаны дзеяч мастацтваў Беларусі Валерый Мазынскі, і тады гэта была вельмі годная пастаноўка; рэжысёр і выканаўца галоўнай ролі Сяргей Шульга быў адзначаны за яе прэміяй Ленінскага камсамола) таксама стала знакавай культурнай падзеяй, па-новаму раскрыўшы ролю мастака і мастацтва ў сучасным жыцці, актуалізаваўшы адвечную праблему пакутлівай і самаахвярнай экзістэнцыі сумленнага чалавека-творцы і як бы пераадрасаваўшы многія пытанні, намінальна адрасаваныя Сымону, асабіста кожнаму з сучасных беларусаў, хто памятае пра свае духоўныя і культурныя карані, і ўсяму нашаму народу-творцу ў цэлым. Куды прывядзе Сымона яго выпрабавальны шлях? Ці будзе хоць недзе ў гэтым свеце месца Сымону-грамадзяніну, Сымону-беларусу, Сымону-музыку, “чалавеку без скуры”?..

А пад Новы год па запрашэнні дырэктара Дзяржаўнага літаратурна-мемарыяльнага музея Якуба Коласа Зінаіды Камароўскай, якая прысутнічала на лістападаўскай прэм’еры ў Віцебску, у Мінск на творчую сустрэчу са сталічнымі аматарамі літаратуры і тэатра завітала пастановачная група Коласаўскага тэатра ў складзе вышэйзгаданага яго мастацкага кіраўніка і рэжысёра спектакля “Сымон-музыка” Міхася Краснабаева, выканаўцы адразу чатырох роляў у новай пастаноўцы (Старога, Курылы, Жабрака і дзеда Данілы), народнага артыста БССР, лаўрэата Дзяржаўнай прэміі Беларусі Тадэвуша Кокштыса, выканаўцы цэнтральнай ролі Сымона маладога артыста Дзмітрыя Каваленкі і кіраўніка літаратурна-драматычнай часткі тэатра Алеся Замкоўскага, які быў вядучым сустрэчы. Таксама на некаторы час да гэтай паважанай кампаніі далучылася і народная артыстка Беларусі Таццяна Мархель (у пастаноўцы 1976 года яна выконвала ролю Маці).

Да ўвагі нашых чытачоў — фрагменты той сустрэчы.

Алесь Замкоўскі. У свой час мы доўга думалі, чаму ў рэпертуары нашага тэатра, які носіць імя Якуба Коласа, няма ніводнага спектакля па творчасці Канстанціна Міхайлавіча. І вось такі спектакль з’явіўся — мы гэта зрабілі. Кожны з нас, коласаўцаў, хто меў дачыненне да новай пастаноўкі, адчуў, што такое Колас, як ён ствараў гэтую паэму і куды мы самі змаглі прыйсці са сваім яе разуменнем.

Міхась Краснабаеў. Асабіста я вельмі доўга ішоў да гэтай пастаноўкі. Майго “Сымона-музыку” ставілі ў план яшчэ два гады назад, а я быў не гатовы. Наступны год зноў ставілі, а я зноў не быў гатовы… Хаця разуменне таго, што ў тэатры павінен быць ­“Сымон-музыка”, было. Было заўсёды. Тым больш што я сам некалі іграў Сымона ў спектаклі Валерыя Мазынскага (быў другім выканаўцам, першым з’яўляўся Сяргей Шульга). Але ісці шляхам Мазынскага было немагчыма: там была іншая каманда, іншы час, усё было іншае. Але вось з падказкі Алеся Зам­коўскага нарэшце-такі знайшліся і гэтая адмысловая кампіляцыя на аснове першай і трэцяй рэдакцый паэмы адпаведна 1918 і 1936 гадоў, і гэты канкрэтны ход, калі стары Сымон вядзе маладога Сымона праз свой лёс, праз свой шлях… Тая Ганна, якая гіне ў першай рэдакцыі, — гэта ж яго каханая, яго ўспамін. І невыпадкова спектакль пачынаецца словамі Старога (старога Сымона) ­“О, край родны, край прыгожы!..”, а заканч­ваецца гэтымі ж словамі, але ўжо з вуснаў Сымона маладога. Але што павінна адбыцца з гэтым маладым чалавекам, нашым сучаснікам, каб у фінале ён сказаў гэтыя словы?.. І не проста сказаў, а сказаў з поўным разу­меннем, што гэта такое. Я ўжо зусім тут кар­ты раскрываю, але менавіта ў гэтым — сэнс нашай пастаноўкі. І, забягаючы наперад, адразу скажу, што спектакль даўся нялёгка. Мы да апошняга моманту нешта перастаўлялі, выкрэслівалі, дапаўнялі. Напружана шукалі музычную канцэпцыю, устаўлялі песні-зонгі — на вершы Коласа, а не на “Сымона-музыку”. Трэба ж разумець, што літаратура — гэта літаратура, а сцэна вымагае свайго, сцэнічнага, каб было дзеянне, каб была дынаміка… Нялёгка было нам усім, але таму я і ўдзячны без выключэння ўсім, хто мне дапамагаў, з кім мы разам рабілі спектакль: мастаку-пастаноўшчыку Святлане Макаранка, балетмайст­ру Дзіяне Юрчанка, аўтару ­відэаінсталяцый Алегу Чарняку, кампазітару ­Арцёму Краснабаеву, майму сыну, які, як мне жонка аднойчы нагадала, нарадзіўся ў той дзень, калі я іграў Сымона ў спектаклі Мазынскага, — 17 снежня 1986 года, так што гэта быў для мяне нейкі знакавы момант… А яшчэ, безумоўна, усім артыстам, асабліва Тадэвушу Антонавічу ­Кокштысу, выканаўцу чатырох роляў у спектаклі. З яго боку гэта проста ­по­дзвіг, са­праўдны подзвіг артыста — заставацца ў такім узросце ў такой цудоўнай акцёрскай форме і з такой яснай галавой! (Тадэвуш Кокштыс нарадзіўся ў 1934 годзе. — М.Ч.) Я нават не ведаю, як яму гэта ўдалося…

Тадэвуш Кокштыс. Ці былі ў мяне нейкія сумненні: змагу я ці не змагу сыграць адразу чатыры ролі, пабыць адразу ў чатырох вобразах на сцэне? Я не маю права разважаць у такім кірунку. Я паднявольны, ён гаспадар спектакля (ківае на Міхася Краснабаева). Ён мне даверыў. Я стараўся, як мог. Я зараз гля­джу на сябе збоку (падчас сустрэчы з коласаўцамі на экране дэманстраваліся ві­дэаўрыўкі з прэм’ернага спектакля), ажно курчуся… І столькі думак узнікае! Пазнавата… Каб жа раней… І так я сабе не падабаюся на самым першым паказе! Толькі на другім, здаецца, пазбавіўся хвалявання… Пры ўсім пры тым я ўсё ж вельмі рады, што мне яшчэ дазволена выходзіць на сцэну ў Коласавым творы, у такім складаным матэрыяле. Гэта цудоўна. Я зараз не магу не ўспомніць су­стрэчы тут, у Мінску, у доме-музеі Коласа, калі я яшчэ застаў сям’ю Канстанціна Міхайлавіча і калі мяне прасілі чы­таць майго Жабрака. Але тады мне прасцей было: толькі адна ролька Жабрака і была… А тут, ведаеце, вы — той самы Сымон, які калісьці гэтак жа прызнаваўся, як і сённяшні Сымонка прызнаецца, сваёй Ганулі… І ўсё гэта ўвабраць у сябе, каб было што аддаць гледачу пасля. Гэта складана. Калі на тое пайшло, усе мае дадатковыя ролі ў новым спектаклі — і не ролі на самай справе. Гэта адхіленні на тых людзей, з якімі су­стракаўся Сымон, калі пайшоў у свет. А гэта вельмі цікава.

Дзмітрый Каваленка. Страху, што мне давядзецца іграць у адным спектаклі з нашым патрыярхам Коласаўскай сцэны Тадэвушам Антонавічам, я, бадай, не адчуваў. Была, хутчэй, цікаўнасць разам з Тадэвушам Антонавічам ісці далей і далей, паглыбляцца і паглыбляцца ў твор, у вобраз. Гэта было такое ж паглыбленне, як і ў самога Сымона: а што там далей, а куды прывядзе мяне гэты шлях? Тым больш што для мяне гэта ж было фактычна першае знаёмства з Коласам, калі не лічыць сярэднюю школу. Але я верыў рэжысёру, верыў партнёрам, ведаў, што ўсё будзе добра. І мы ішлі ўсе разам. Куды — не ведалі.

Тадэвуш Кокштыс. Нам вельмі пашанцавала з Сымонам — Дзмітрыем Каваленкам. Асабліва мне, старому, які ўсё жыццё мучыцца і хвалюецца перад кожным выхадам на сцэну… Я зайздрошчу Дзіму. Ён іншы. Ён раскаваны. І ў той жа час выхаваны. А раскаванасць, ведаеце, розная бывае. У школе нават настаўніц крыўдзяць сённяшнія раскаваныя дзеткі — дык гэта ніякая не раскаванасць, а элементарная нявыхаванасць. А да нас прыйшоў хлопчык Дзіма, з якім мне над­з­вычай лёгка. У нас тэксту з ім прыблізна аднолькава: жахліва многа і ў яго, і ў мяне! І калі я на сцэне раптам раблю вялікія вочы, маўляў, штосьці там у мяне заядае, дык ён мне… падказвае! (Смяецца.)

Алесь Замкоўскі. З вуснаў пастуха Курылы мы чуем у спектаклі праграмныя словы: ­“З скрыпкай збудзеш сваё гора, // З ёю ты ўжо не адзін; // Скрыпка — хлеб твой і апора. // Дык шануй яе, мой сын…” Ці з’яўляюцца мастацтва, тэатр хлебам і апорай таксама і для кожнага з коласаўцаў, былых і сённяшніх? Я думаю, што так.

Тадэвуш Кокштыс. Ну дык а як жа! На­вошта тады ўвогуле гэта ўсё?..

Дзмітрый Каваленка. Мы ж жывыя? Жывыя! Значыць, есці ёсць што… Ядзім. І абапіраемся на нешта, бо ёсць сябры, ёсць жыццё.

Міхась Краснабаеў. Тэатр — гэта такая штука: тут як патрапіў, ужо не выберашся.

Таццяна Мархель. Калі мы рабілі першы раз “Сымона-музыку”, то здавалася, што гэта ўжо ўсё, што гэта — увесь Колас… А цяпер гляджу на сённяшні спектакль: дык жа вось насамрэч яна, гэтая Коласава апора! Толькі так, здаецца, і трэба рабіць “Сымона-музыку”. Колас — гэта, канечне, такая глыбіня, толькі бяры ды капай…

Міхась Краснабаеў. Мне здаецца, што людзям патрэбны тыя вечныя пытанні, якія ставіць Колас у сваёй паэме і якія ставім мы ў спектаклі. Я, можа, адхілюся, але чамусьці прыгадалася, як у Салжаніцына ў яго “У крузе першым” да Берыі выклікалі інжынера, каб той пайшоў працаваць у яго “шарашку”. А той сказаў, маўляў, а што вы мне зробіце, я вас не баюся, у мяне загінула ўся сям’я, я прайшоў праз усё, нават смерць мне не страшная, нічога не хачу, нічым вы мяне не спужаеце, ні да чаго не прымусіце… А потым: “Але ж ёсць адна штука. Цікава, а што там у навуцы далей?” Вось гэтае, разумееце, “А што там далей?”. І мы таксама шукаем усё жыццё адказы на гэтае пытанне. Чалавек — такая істота, якая ўвесь час хоча нешта даведацца, і перад ім заўсёды стаяць пытанні. Мастацтва на іх не адказвае, яно проста паварочвае іх так, каб можна было глянуць на іх з другога боку. І справа мастака якраз у тым, каб павярнуць і пытанні, і саміх людзей: паглядзіце з гэтага боку, пабачыце, як будзе цікава.

Дзмітрый Каваленка. Для мяне падчас працы над спектаклем адкрыліся вельмі многія пытанні, над якімі раней я асабліва і не задумваўся. Дзе я жыву? Дзеля чаго жыву? На якой мове я размаўляю? Хто мае бацькі? Хто мае родныя? З кім я працую? І чым больш паглыбляліся мы ў “Сымона-музыку”, тым мацней апаноўвалі мяне гэтыя пытанні. Я задаваў іх сваім сябрам. І яны таксама спачатку не маглі на іх адказаць, задумваліся, пачыналі ўсведамляць, што ім таксама ўсё гэта цікава… Я і сёння не магу сказаць, што знайшоў для сябе ўсе адказы. Але важна іншае: гэтыя пытанні цяпер пастаянна ў маёй галаве.

Алесь Замкоўскі. А вось Тадэвуш Ан­тонавіч, колькі яго ведаю, заўсёды кажа пра сябе з упэўненасцю: “Я беларус”.

Тадэвуш Кокштыс. Дык са мной гэтае беларускае — праз усё жыццё, ад нараджэння… Але яно ж можа быць і вялікай працай для мазгоў і сэрца. Быў такі ў Купалаўскім тэатры акцёр цікавы — Павел Кармунін. Ён зусім не беларус. Але ніхто з тых, каму давялося бачыць яго на сцэне або ў кіно, не скажа, што ён не беларус. Ён проста хацеў і дасягнуў многага. Вывучыў мову, вывучыў душу беларускую — і сам стаў беларусам.

Таццяна Мархель. Я толькі цяпер разумею, што вельмі важна, якіх людзей табе па дарозе Бог пасылае… Безумоўна, у свой час, калі я прыйшла ў медвучылішча і калі мне ўсе казалі, маўляў, вучыся, а то будзеш колы мазаць дзёгцем, я, каб не бачылі, што родам адтуль, дзе колы мажуць дзёгцем, старалася гаварыць па-руску. Атрымлівалася, праўда, “риба”. Неяк так. Нават у медінстытуце тая “риба” яшчэ раз-пораз выпаўзала… А вось менавіта калі я прыйшла ў Віцебскі тэатр і мы ўзяліся за Коласа, мне стала так лёгка, ногі быццам самі павялі некуды… Памятаю, Мазынскі неяк мне сказаў: “Таня, ты там, здаецца, некалі нешта спявала з маці. Паспрабуй!” Я тады сама сабе падумала: “Божа, дома недзе ў хаце там спявала, а цяпер на сцэне спяваць буду? Ды ні за што!” Але Мазынскі не адчапіўся: “Ну паспрабуй!” І калі актрыса пачала чытаць: “Ад роднае зямлі, ад гоману ­бароў…” — за ёй услед пайшла і мая песня: “Ой, коціцца вянок з поля…” (Пачынае спя­ваць.) І, вы ведаеце, усё так супала! У такі вянок сплялося! Я да чаго кажу… Што і як бы мы ні гаварылі, але з нутра гэта не вырвеш, таму што ёсць нябёсы, ёсць зямля, ёсць душа. Менавіта гэта давала сілу, якія б жаночыя не­прыемнасці ні здараліся ў мяне па жыцці. Я не ведаю, як жыла б і як перажыла б усё, калі б не мела гэтай асновы. Я спявала нашы песні і ў Нью-Ёрку, і ў Бруселі, і ў Эдынбургу… Праспяваеш нешта па-беларуску — і ўсё! Толькі і чуеш тады: “Якая ў вас прыгожая мова, якія песні!..” І сёння таксама не трэба пужацца, што не ўсе яшчэ дайшлі да гэтага, што дрэнна ўсё з нашай мовай… Дойдуць! Усё ідзе па нармальнай лініі. Вы пагля­дзіце на моладзь сённяшнюю, на Дзіму Каваленку. Гэта нікуды не прападзе.

Дзмітрый Каваленка. Але пытанні ўсё-такі застаюцца: і ў жыцці, і ў тэатры. І мы на іх адказваем. Самі для сябе. І для кагосьці.

Міхась Краснабаеў. Мастацтва — мара пра ідэал. Ён недасяжны. І мы да яго бу­дзем імкнуцца. Гэта магчыма толькі ў тэатры, бо тэатр не кіно. Там зняў — і ўжо нічога не памяняеш. А мы ў тэатры, па вялікім рахунку, ведаем толькі кірунак, па якім ідзём. Як і ў жыцці. А што ўжо атрымаецца — гэта вялікая загадка бывае. Калі зоркі сыдуцца, калі ўсе бу­дуць працаваць на адно, калі, урэшце, Бог дасць здароўя, тады нешта і атрымаецца. Але гэта залежыць ад усіх нас.

Мікола ЧЭМЕР.
Фота аўтара і з сайта
Нацыянальнага акадэмічнага драматычнага тэатра імя Якуба Коласа.