Перакладчык, лінгвіст, настаўнік Якуб ЛАПАТКА: “Кожны творца марыць пра тое, каб стварыць нешта бессмяротнае. Таксама і я  не без амбіцый…”

Біяграфію нашага сённяшняга “суботняга госця” трывіяльнай не назавеш нават у дачыненні да чалавека творчай прафесіі. Мяркуйце самі. Нарадзіўся ў 1944 годзе ў вёсцы Аўсюкова Расонскага раёна Віцебскай вобласці. Закончыў Мінскі дзяржаўны педагагічны інстытут замежных моў, дзе атрымаў прафесію выкладчыка іспанскай мовы. 20 гадоў працаваў настаўнікам у наваполацкай сярэдняй школе № 5, дзе стварыў вучнёўскі гурток перакладчыкаў на беларускую мову. Склаў першы іспанска-беларуска-рускі слоўнік для школьнікаў, атрымаў кваліфікацыю “настаўнік вышэйшай катэгорыі”. Але ў пачатку 90-х гадоў у жыцці нашага героя адбыўся рэзкі паварот: у 1993 годзе па запрашэнні Саюза перакладчыкаў Фінляндыі ён трапіў на стажыроўку ў Хельсінкі, пасля чаго скончыў 5-семестравы курс фінскай мовы і дыялекталогіі ў Хельсінкскім універсітэце, куды, пасля адпаведных экзаменаў, быў залічаны адразу на 5 курс. Пэўны час выкладаў беларускую мову на факультэце славістыкі Хельсінкскага ўніверсітэта, працаваў у бюро перакладчыкаў “Алтай”. Выдаў шэраг кніжак перакладаў з розных еўрапейскіх моў, найперш — з фінскай, на беларускую і рускую мовы. Пераклаў паасобныя творы Мігеля дэ Сервантэса, Рафаэля Альберці, Мігеля Эрнандэса, Хуана Рамона Хіменэса, Томаса Мура, Арва Турціяйнена, Міка Валтары, Пенці Хаанпя, Маю Ласіла, Вяйнё Ліна і іншых. А ў 2015 годзе ў Мінску выйшла галоўная кніга яго жыцця — поўная версія гераічнага народнага карэла-фінскага эпасу “Калевала” ў перакладзе з фінскай мовы (непасрэдна, без мовы-пасрэдніцы!) на беларускую.

Пра розныя акалічнасці вучобы ў сталічным “ін’язе”, настаўніцтва ў наваполацкай школе, перакладчыцкай дзейнасці, жыцця і побыту ў Фінляндыі і, безумоўна, пра “Калевалу” і ўсё, што звязана з яе перакладам на беларускую мову, гутарым з перакладчыкам, лінгвістам-практыкам, настаўнікам вышэйшай катэгорыі Якубам (Якавам Якаўлевічам) ЛАПАТКАМ.

— Якаў Якаўлевіч, з вашай біяграфіі вядома, што вы нарадзіліся ў вёсцы на Віцебшчыне ў 1944 годзе, а значыць, пасля заканчэння вясковай сярэдняй школы недзе ў пачатку 60-х вы паўсталі перад важным жыццёвым выбарам: якую атрымліваць прафесію, куды паступаць… І, магчыма, я вельмі тут памыляюся, але мне бачыцца пэўны парадокс у тым, што вясковы юнак вырашыў пасту­паць у такую прэстыжную ўстанову вышэйшай адукацыі, як Мінскі дзяржаўны педагагічны інстытут замежных моў. Вас сапраўды вабілі замежныя мовы з самага ранняга дзяцінства? Магчыма, у вас былі значныя поспехі ў вывучэнні замежнай мовы ў школе? Што, урэшце, паўплывала тады на ваш выбар?

— На самай справе, тут ніякага парадоксу няма. Усё залежыць ад таго, як ты сам настроены, на што ты сам арыентуешся. А жыццё — яно непрадказальнае. Я, напрыклад, да 3-х гадоў не размаўляў. Усё разумеў, што мне гавораць, але не размаўляў, і пра мяне, малога, ужо казалі, маўляў, Яшка ненармальны будзе. Але роўна ў 3 гады я раптам загаварыў, і першымі словамі, якія я вымавіў, былі не “мама”, а “бабуля”, а таксама “дзядуля”. І якраз дзядуля мяне пачаў вучыць чытаць. Памятаю, мне было тады яшчэ крыўдна, што стрыечныя сёстры ўмелі чытаць, а я — не, і гэта давала мне дадатковы стымул. У 5 гадоў я навучыўся чытаць па-руску і па-беларуску, а калі быў малодшакласнікам, сам пачаў асвойваць нямецкую мову — пакуль да 5 класа, я ўжо прайшоў той падручнік для 5 класа па нямецкай. Потым, пасля сямігодкі, стаў вучыцца ў іншай школе, дзе вучні былі падзелены на групу “немцаў” і групу “англічан”, і мне стала крыўдна, што я не разумею апошніх. Браў іх падручнікі і дастаткова хутка больш-менш засвоіў англійскую мову. Словам, бліжэй да заканчэння сярэдняй адукацыі я сапраўды ўжо цвёрда для сябе вырашыў, што замежныя мовы — гэта маё. А што да вашага прыхаванага намёку на недалёкасць вёскі, то, ведаеце, недарэкі ёсць і ў вёсцы, і ў гора­дзе, прычым у горадзе — больш, бо тут людзей больш. (Усміхаецца.). А я магу назваць нямала прыкладаў дзяцей вёскі, якія сталі выдатнымі знаўцамі замежных моў. Скажам, той жа Мікола Бусел, які, акрамя папулярных еўрапейскіх моў, ведае фарсі, навагрэчаскую, Валодзя Філімонаў, які ведаў, можа, і не так шмат моў, але затое па-іспанску, па-партугальску і па-італьянску гаварыў зусім без акцэнту.

— Вы паступілі ў “ін’яз” з першага разу?

— Так, але толькі праз шэсць гадоў пасля заканчэння школы. У мяне проста не было іншага выйсця, як пайсці праца­ваць на так званы нафтабуд, як называлі тады будоўлю Наваполацка, бо мая маці жыла на той час у Карэліі з маім айчымам і трыма дзецьмі, са мной была толькі 80-гадовая бабуля і трэба было неяк самому зара­бляць на жыццё. Потым я паступіў у ГПТВ, якое дало і прытулак, і харчаванне, і абмундзіраванне, а ў дадатак яшчэ і рабочую спецыяльнасць. А ўжо тады, калі закончыў вучылішча, без цяжкасцей паступіў у інстытут замежных моў на перакладчыцкае аддзяленне факультэта іспанскай мовы. Конкурс быў невялікі, здаецца, недзе 2 чалавекі на месца, а ў мяне як у “стажніка” да таго ж была квота.

— Чаму выбралі менавіта іспан­скі факультэт? Можа, вельмі хацелася прачытаць у арыгінале Сервантэса, якога ўрэшце праз гады вы перакладалі? Ці, можа, у той час вы захапляліся іспанамоўнымі рэвалюцыянерамі — Фідэлем і Чэ?

— Ды не, нічога такога не было, хаця яны і сапраўды былі кумірамі. Цікавіўся я таксама і інтэрбрыгадамі перыяду грамадзянскай вайны ў Іспаніі. Але галоўным усё-такі было жаданне вывучыць саму мову як такую яшчэ недзе з класа 8-га.

— А якая была ў вас другая замежная мова з 3 курса?

— Англійская. Хаця разам з такімі ж, як сам, цікаўнымі студэнтамі, я хадзіў на факультатывы і па італьянскай, партугальскай, венгерскай мовах. Той, хто хацеў узяць нешта з ведаў ад інстытута, той і браў па максімуме. У прынцыпе мы ўсе ў нашай “магутнай кучцы” студэнтаў-аднадумцаў былі ў нейкай ступені паліглотамі. У нас нават хадзіла прымаўка: “Цяжка вывучыць першыя шэсць моў, а потым — само пойдзе…”

— Якія ўражанні, якія адчуванні вы захавалі ад свайго дваццацігадовага настаўніцтва ў наваполацкай школе?

— Добрыя. І ўчора я атрымаў пацвяр­джэнне. Заходжу ў магазін, бачу, стаіць прыгожая жанчына і пільна ўзіраецца ў мяне… А тады раптам кідаецца да мяне на шыю і крычыць на ўвесь магазін: “Светка, ха­дзі сюды! Якаў Якаўлевіч яшчэ жывы!” (Смяецца.) Гэта мне выпадкова сустрэлася мая былая вучаніца. А калі гаварыць без эмоцый, то мне насамрэч падабалася працаваць з дзецьмі, у мяне з імі было поўнае паразуменне найперш таму, што я ўспрымаў іх не як аб’ект выхавання, а як суб’ект. І я, напрыклад, ніколі не саромеўся ім сказаць ці паказаць, што яны разумнейшыя за мяне, што гэта дрэнна, калі дзеці дурнейшыя за бацькоў. І тут жа мог пры гэтым дадаць, калі ў нечым не атрымоўвалася з імі пагадзіцца: “Але ж, дзеці, я больш вопытны. Давайце зробім вось так”. А яшчэ я ніколі не ўчыняў публічных разборак — ні ў класе перад дзецьмі, ні на бацькоўскіх сходах. І гэта, дарэчы, не заўсёды падабалася школьнаму начальству. За сваю працу ў наваполацкай школе я перажыў 6 дырэктараў, і адзі­н з іх мне аднойчы адкрыта абурыўся: “Ды вы ж выхавалі нейкую напалеонаўскую гвардыю! Яны нікому не падпарадкоўваюцца, акрамя вас!” Але я, сапраўды, не любіў ганяць дзяцей на нейкія непатрэбныя справы і не імкнуўся да таго, каб яны марнавалі на гэта час. А крычаў на дзяцей я толькі аднойчы за сваю педагагічную практыку, але той выпадак урэшце прыняў камічны абарот. У мяне тады быў 10 клас, ужо “на носе” быў выпускны, а мае вучні мяне ў нечым моц­на падвялі, ужо не памятаю, у чым канкрэтна. Памятаю толькі, што я роў на іх так, што ажно дзверы выгіналіся. І тут дырэктар заходзіць у клас і сурова пытаецца: “У чым справа? Што здарылася?”. А я па інерцыі на яго: “Маўча-а-аць!!!” І яшчэ па стале як грымну! А стол шкляным лістом быў пакрыты, і ліст той на дробныя кавалачкі рассыпаўся. Дзеці тады нават не засмяяліся, не на жарт спалохаліся нават ужо не за сябе, а за мяне. Такая вось была гісторыя. Але ж пасля я, канечне, памірыўся — і з дзецьмі, і з дырэктарам…

— Давайце, Якаў Якаўлевіч, цяпер пяройдзем да фінскай тэмы. Калі і як канкрэтна яна ўсё-такі ўвайшла ў ваша жыццё?

— Сёння, калі азіраешся на пражытыя гады, разумееш, што ўсё ў гэтым свеце сапраўды здараецца невыпадкова. Я ўжо казаў раней, што, яшчэ калі я вучыўся ў школе, маці з’ехала з маім айчымам у Карэлію, была такая пасля вайны ўстаноўка — засяляць “спрадвечна рускія” землі, у прыватнасці, Прусію, Карэлію і інш. Мяне ж дзядуля з бабуляй туды катэгарычна не адпусцілі, цвёрда сказалі маці: “Не, Яшку мы не аддамо!” Але адны школьныя канікулы ў старшых класах я ўсё-такі правёў у Карэліі. А вы ж самі разумееце, што гэта такое — не чуць тры месяцы ні беларускай, ні рускай мовы. І, хочаш не хочаш, за тыя тры летнія месяцы я навучыўся больш-менш размаўляць на карэльскім дыялекце, дастаткова блізкім да фінскай мовы. Гэта было маім першым подступам да, як вы кажаце, фінскай тэмы…

Потым, калі я вучыўся ў “ін’язе”, адзін мой таварыш, на жаль, ужо нябожчык, апантаны эсперантыст Адам Паўлюкавец, ведаючы пра маю цікавасць да розных замежных моў, падарыў мне руска-фінскі слоўнік з пажаданнем “поспехаў у вывучэнні дзіўнай мовы фінаў”. І я пачаў даволі сур’ёзна займацца ёй. А пасля, калі ўжо настаўнічаў у наваполацкай школе, неяк патрапіў у тамтэйшае літаратурнае аб’яднанне “Крыніцы”, і там хлопцы, дасведчаныя ў літаратурным працэсе, мне ўжо канкрэтна параілі: “Займіся ты ўсур’ёз перакладамі. Толькі не з іспанскай, француз­скай ці англійскай — “іспанцаў”, “французаў” і “англічан” у нас іх і без цябе многа. А вазьміся ты за фінскую! “Фінаў” у нас яшчэ няма”. І я ўзяўся. Па-сур’ёзнаму ўзяўся. Абклаўся падручнікамі, самавучыцелямі, даведнікамі. Пабываў на некалькіх лінгвістычных кангрэсах. На адным з іх сустрэўся з фінамі з Саюза пера­кладчыкаў Фінляндыі, якія запрасілі мяне на трохмесячную стажыроўку ў Хельсінкі. Так паціху ўсё і закруцілася… Паступіў на курсы ў Хельсінкскі ўніверсітэт, потым там жа выкладаў беларускую мову і, безумоўна, паралельна актыўна перакладаў з фінскай мовы…

— Наколькі цяжка было вам, так бы мовіць, пераключыцца з іспанскай мовы, як вядома, адной з самых лёгкіх еўрапейскіх моў, на адну з самых складаных у Еўропе — фінскую?

— Самым складаным было псіхалагічна навучыцца размаўляць з фінамі. Бо фіны гэта, канечне, не іспанцы. На іспанца ты толькі паглядзеў, як ён тут жа табе з хуткасцю кулямёта пачынае гаварыць, распытваць, што ды як. А фіны, асабліва з незнаёмцамі, не надта кідаюцца ў размовы… Ну, і, безумоўна, чыста лінгвістычныя асаблівасці фінскай мовы, напрыклад, наяўнасць у ёй 15 розных склонаў (а разам з акузатывам ІІ — 16!). Іх нават не ведае большасць саміх фінаў, што ўжо казаць пра замежніка, які захацеў навучыцца размаўляць і разумець па-фінску.

— А што наконт сацыяльнай адаптацыі ў Фінляндыі?

— Калі я вучыўся ў Хельсінкскім універсітэце, я з гэтым не меў асаблівых цяжкасцей, бо ў нас быў інтэрнацыянальны калектыў. Мы жылі ў спецыяльным інтэрнаце, дзе ў кожным блоку было па два пакоі, у адным жыў фін, а ў другім — замежнік. І, такім чынам, кантактаванне было вельмі разнастайным, сярод нас было шмат літоўцаў, амерыканцаў, кітайцаў… І мы часта разам ла­дзілі інтэрнацыянальныя вечарыны, неаднойчы ездзілі восенню ў Лапландыю глядзець на прыроду, якая ў гэтую пару года пераўтвараецца ў адно барвовае полымя…

— Вы ўжо згадалі пра негаварлівасць, нават пэўную недаверлівасць фінаў. А ўвогуле ці маглі б неяк параўнаць менталітэты — наш і фінскі? Ці шмат у нас агульнага з імі ў гэтым сэнсе?

— Безумоўна, любы народ адрозніваецца ад іншага народа. Але падабенствы ў нас з фінамі ўсё-такі ёсць. Па-першае, мы, беларусы, як і фіны, з’яўляемся вясковай нацыяй, у гарады пачалі масава перасяляцца, як і яны, толькі ў другой палове мінулага стагоддзя, і гэтая акалічнасць накладвае свой адбітак на наш з імі пераважна вясковы менталітэт. Па-другое, дастаткова падобная сітуацыя ў нас і з нацыянальнымі мовамі, якія доўгі час былі пазбаўлены сваіх законных правоў, лічыліся выключна мужыцкімі, ня­здольнымі да таго, каб на іх загаварыла высокая літаратура. І гэта, зноў жа, уплывае на нацыянальны менталітэт. Праўда, фіны вельмі шануюць усё сваё нацыянальнае, у тым ліку мову, гісторыю, звычкі, наогул самабытнасць, а мы, на жаль, нярэдка недаацэньваем каштоўнасць гэтых рэчаў. Па-трэцяе, мы, як і фіны, народ нетаропкі, больш ці менш памяркоўны і працавіты. Але я магу з упэўненасцю сказаць, што беларусы могуць працаваць не горш, а ў нечым і лепш за фінаў. Толькі іншая справа, што ў фінаў ужо недзе ў крыві ёсць нейкая абавязковасць, адказнасць, прынцыповасць, чаго, на жаль, нам крыху бракуе. Напрыклад, каб які-небудзь фінскі школьнік спісаў у каго-небудзь на ўроку кантрольную ці скарыстаўся шпаргалкай — такое проста немагчыма ўявіць… Гэта ў іх лічыцца непрыстойнасцю, маветонам.

— Якаў Якаўлевіч, цяпер адносна “Калевалы”. Перш-наперш, адразу, каб не забыцца: дзе ўсё-такі правільна рабіць націск у гэтым слове — КалЕвала ці КалевАла? Ад беларусаў даводзілася чуць розныя вымаўленні…

— Не так і не так. Націск у фінскай мове трохступенны, але галоўны заўсёды падае на першы склад, другі склад застаецца ненаціскным, а далей кожны няцотны склад нясе другасны націск, цотны ж застаецца ненаціскным. Зна­чыць, мы павінны вымаўляць слова “Калевала” з асноўным націскам на першы гук “а” і другасным на другі гук “а”. Калевала — гэта значыць краіна Калевы ці Калевайнена, міфічнага першапродка фінаў.

— Як наогул вы адважыліся на пераклад такога маштабнага твора, на гэты, не пабаюся гэтага слова, творчы подзвіг?

— Як адважыўся… Кожны ж мастак, кожны скульптар, наогул кожны творца, мне здаецца, у глыбіні сэрца ма­рыць пра тое, каб стварыць што-небудзь бессмяротнае — калі не як Мікеланджэла, дык хаця б а-ля Цэрэтэлі. Ну, дык і я не без амбіцый… (Усміхаецца.) І я ўрэшце саспеў на гэтую працу. Гады два рыхтаваўся, чытаў пераклады “Калевалы” на розныя мовы… Спачатку пераклаў шостую руну, яе надрукаваў Сакрат Яновіч у адным з беластоцкіх часопісаў — я паглядзеў і вельмі ўзрадаваўся, што… у таго часопіса быў мізэрны тыраж, што фактычна ніхто не ўбачыць той мой бездапаможны пераклад. Потым быў дастаткова працяглы перапынак, я ў гэты час перакладаў іншыя творы, але “Калевала” мяне ніяк не адпускала, і не ў апошнюю чаргу па той прычыне, што ў героях гэтага твора я, сам вясковы малец, пазнаваў нашых вясковых хлопцаў і дзяўчат. І хвалькоў, і буянаў, і п’янчужак — каго хочаш.

У герояў “Калевалы”, сапраўды, вельмі многа як вартасцей, так і заганаў. Скажам, Вяйнямёйнен, імя якога часцей за ўсё суправаджаецца эпітэтам “векамудры”, з’яўляецца, з аднаго боку, насам­рэч вялікім мудрацом, рунапеўцам, чараўніком, але, з другога боку, ён робіць шмат дурноты: быццам той паўлін, распускае хвост перад дзяўчынай і кідаецца выконваць яе бязглуздыя пажаданні, праз што трапляе ў бяду і ледзьве не сыходзіць крывёй.

Лемінкяйнен — наогул нахаба, задзірака і бабнік. Без запрашэння ён з’яўляецца на свята, пачынае там бойку і атрымлівае напоўніцу. Толькі маці сваёй любоўю выцягвае яго з падземнага царства Туанелы.

Каваль, майстар на ўсе рукі, Ілмарынен адначасова вялікі баязлівец. У цяжкі момант замест таго, каб смела біцца, ён галосіць, што дарэмна пага­дзіўся ісці ў паход.

Ёўкахайнен — балбатун і зайздроснік, якому не дае спакою слава старога Вяйнямёйнена. Але, каб уратавацца, ён абяцае аддаць за яго сваю сястру. І дзяўчына топіцца, каб толькі не ісці за таго замуж. І, што самае горшае, і Ёўкахайнен, і Вяйнямёйнен сябе ў гэтай сітуацыі вінаватымі не лічаць.

І тым не менш нястомны збіральнік і апрацоўшчык фінскіх народных рунаў-спеваў Эліяс Лёнрут узвысіў герояў “Калевалы” да вяршынь паэзіі, што і абумовіла неверагодны поспех гэтага твора, поўная версія якога на фін­скай мове пабачыла свет у 1849 годзе. Гэта была інфармацыйна-літаратурная бомба. Невыпадкова ўжо ў 1850 го­дзе пабачыў свет пераклад “Калевалы” на шведскую мову, праз 2 гады — на нямецкую, у 1888 годзе — на рускую, у 1901 годзе — на ўкраінскую (праўда, рускі перакладчык Леанід Бельскі і ўкраінскі перакладчык Яўгеній Цімчанка карысталіся мовамі-пасрэдніцамі). А пераклад на беларускую так ніхто і не зрабіў, што яшчэ больш падахвочвала мяне ўзяцца за гэтую работу — і прынцыпова перакладаць наўпрост, з арыгінала. Супакоіўшыся пасля першай няўдалай спробы перакласці шостую руну, я зноў і зноў падступаўся і адыходзіў ад “Калевалы”, ужо л­едзьве не ўзненавідзеў таго Вяйнямёйнена ды іншых яе персанажаў, але ж урэшце асіліў.

— Колькі часу ў вас заняла гэтая справа?

— Калі падсумаваць увесь час ад першага чытання да выдання, то недзе 8 гадоў.

— “Калевалу” часта называюць у адным шэрагу з такімі бессмяротнымі шэдэўрамі гераічнага нацыянальнага эпасу, як “Песня пра Раланда”, “Песня пра Нібелунгаў”, “Песня пра Гаявату”, “Махабхарата” і інш. Якія творы з беларускай класічнай літаратуры вы маглі б паставіць побач з “Калевалай” у сэнсе іх значнасці для беларусаў як народа?

— Найперш — паэмы “Новая зямля” і “Сымон-музыка” Якуба Коласа, а яшчэ “Курган”, “Бандароўна”, “Магіла льва” Янкі Купалы. Дарэчы, як і нашу “Новую зямлю”, “Калевалу” таксама можна назваць энцыклапедыяй сялянскага жыцця, бо там, акрамя ўсіх гераічных і побытавых перыпетый, мы знаходзім багата і чыста этнаграфічнай інфармацыі. Пра тое, напрыклад, як трэба ставіцца баць­кам да дзяцей і дзецям да бацькоў, як трэба паводзіць сябе нявестцы ў чужой сям’і, як вудзіць рыбу, як варыць піва і г.д.

— Якаў Якаўлевіч, пераклад “Калевалы” на беларускую мову — гэта самая галоўная справа вашага жыцця?

— Думаю, што так. Калі не лічыць праект “Фінская мова ў Беларусі” і іншыя пераклады з фінскай мастацкай літаратуры. Так, у серыі “Паэты планеты” нядаўна пабачыла свет выбранае адной з самых вядомых паэтак у гісторыі фін­скай літаратуры Катры Вала, чакае свайго выдання ўжо гатовая кніга перакладаў нобелеўскага лаўрэата Франса Эміля Сіланпяя.

— Вялікі дзякуй за гутарку. Далейшых вам творчых поспехаў!

Мікола ЧЭМЕР.
Фота аўтара.