Рэй Інтэрнэт-версія дадатку да "Настаўніцкай газеты"
У гісторыі беларускага кінематографа ёсць такі дастаткова вядомы тэлевізійны серыял “Руіны страляюць…”, зняты рэжысёрам Віталем Чацверыковым на “Беларусьфільме” ў 1971 годзе паводле дакументальнай аповесці Івана Новікава “Руіны страляюць ва ўпор”. І серыял, і аповесць прысвечаны героям Мінскага падполля ў гады Вялікай Айчыннай вайны, у цэнтры падзей там такія вядомыя гераічныя асобы, як інжынер Ісай Казінец, вайсковец Іван Кабушкін, студэнт Уладзімір Амельянюк і інш.
Ніжэй змешчаныя нататкі зусім не пра тыя руіны. Але яны ўсё ж таксама… пра руіны. Гэтае слова будзе шмат у чым ключавым у аповедзе нашага героя, і чытач хутка зразумее, чаму яно так. Гэта тыя ж руіны, але якія не страляюць, а, бездапаможныя, просяць чалавечай дапамогі або, наадварот, просяць чалавека не чапаць іх, не трывожыць іх вечны, спакутаваны бяссонніцай, сон.
Руіны, якія не страляюць… І просяць, каб не стралялі ў іх.
Наш сённяшні суботні госць — мастак-графік, мастак-фатограф, дызайнер, вітражыст, рэстаўратар, вандроўнік, краязнаўца, даследчык гісторыі і гістарычнай архітэктуры Уладзімір Цвірка. Чалавек абсалютна незвычайны. Чалавек, які ўздоўж і ўпоперак аб’ездзіў-абхадзіў родную і любую яму Беларусь, фіксуючы літаральна ўсе архітэктурныя і этнаграфічныя сляды нашага мінулага, ландшафтныя асаблівасці нашай зямлі. Чалавек, які распрацаваў на аснове ўласных вандровак ажно 200 турыстычных маршрутаў па Беларусі. Чалавек, які на ўласным лецішчы пад Мінскам стварыў унікальны этнаграфічны музей, куды зусім не сорамна прывезці і гасцей з замежжа. Сапраўдны апантанец. Патрыёт не на словах, а на справе. Чалавек-праект.
Сёння і да 28 студзеня ў Прэзідэнцкай бібліятэцы Беларусі працуе прымеркаваная да Года малой радзімы фотавыстава аўтарскага праекта Уладзіміра Цвіркі “Сілуэты спадчыны”. Гэтыя сілуэты тут прадстаўлены вобразамі непаўторных па сваёй прыгажосці і гісторыі касцёлаў і цэркваў, замкаў, помнікаў палацава-паркавай архітэктуры. Фактычна, на 41 прадстаўленым фотаздымку можна ўбачыць усю гістарычную Беларусь з асаблівасцямі старадаўняй архітэктуры ўсіх рэгіёнаў краіны. Штодня на экскурсію прыходзяць студэнты, школьнікі, настаўнікі, нярэдка і прадстаўнікі дэпутацкага корпуса (балазе, Прэзідэнцкая бібліятэка знаходзіцца ў Доме ўрада), і Уладзімір Андрэевіч ахвотна праводзіць для іх экскурсіі, расказваючы і пра канкрэтныя аб’екты-выявы на фотаздымках, і пра свае вандроўкі, і пра свой музей, і пра гісторыю Беларусі, пра сваё разуменне гэтай гісторыі і самой Беларусі.
Мы таксама не ўстрымаліся ад таго, каб задаць Уладзіміру Андрэевічу шэраг пытанняў пра ўсё гэта і не толькі пра гэта. Яго адказы ўяўлялі сабой адмысловыя разгорнутыя маналогі, з якімі сёння мы і знаёмім нашых чытачоў.
Мая фотавыстава апынулася ў сценах Прэзідэнцкай бібліятэкі і выпадкова, і невыпадкова. Некалі ў Нацыянальным гістарычным музеі дэманстравалася выніковая выстава мастацкай студыі са Слуцка. Юныя ўдзельнікі студыі стваралі свае малюнкі на аснове маіх фотаздымкаў. І супрацоўнікі Прэзідэнцкай бібліятэкі ўбачылі гэтыя дзіцячыя работы, потым, натуральна, забраліся ў інтэрнэт, паглядзелі мае арыгіналы, наогул пазнаёміліся з маімі праектамі, тэмамі, над якімі я працую, і загарэліся ідэяй зрабіць маю фотавыставу на іх пляцоўцы. Гэта, дарэчы, цудоўна, што яны выкарыстоўваюць бібліятэчную плошчу і ў якасці мастацкай пляцоўкі, дзе выстаўляюцца мастакі, графікі, фатографы, бо кнігі — гэта, безумоўна, добра, але калі дадаць яшчэ і мастацкую выставу, атрымліваецца мнагаграннасць успрымання свету. Мастацкая, творчая мнагаграннасць. Да таго ж гэта важна, што побач — дэпутацкі корпус, і сюды часта заходзяць нашы дэпутаты. І яны таксама тут маюць магчымасць пазнаёміцца з мастацтвам, з гісторыяй. І зусім не трэба саромецца, што нехта, нават дэпутат, магчыма, не ведае нечага з гісторыі ці не дасведчаны ў нейкай галіне. Сёння я магу з упэўненасцю сказаць, што ўсе мы не ведаем нашу Беларусь цалкам, у поўным аб’ёме. Можа, яе і немагчыма цалкам ведаць, немагчыма цалкам даследаваць, але большасць з нас нават не ўяўляе, наколькі яна разнастайная, наколькі незвычайная і прыгожая, наша Беларусь.
Трэба разумець, што архітэктурных помнікаў у нас засталося зусім мала з той колькасці, якая была раней. Статыстыка сцвярджае, што іх засталося ўсяго толькі 3 працэнты. І калі ўдумваешся ў гэтую лічбу, уяўляеш, наколькі Беларусь была ўнікальнай і колькі з гэтай унікальнасці мы страцілі. Вось вандруеш, праязджаеш якіх 5—7 кіламетраў — а тут, аказваецца, быў нейкі архітэктурны будынак, праязджаеш яшчэ 5—7 кіламетраў — і тут нешта было, праязджаеш яшчэ — а тут, дзякуй богу, архітэктурны помнік захаваўся… І няважна, ці гэта культавая пабудова, палац, панская сядзіба, капліца, замак. Усё гэта наша гісторыя. А што тычыцца менавіта замкаў, то невыпадкова ў мінулым Беларусь так і называлі — краінай замкаў. І, заўважце, гэта не мы яе так назвалі з-за сваіх амбіцый. Гэта еўрапейцы так нас назвалі, пры тым, што і ў самой Еўропе таксама замак стаіць на замку. Але яны назвалі нашу краіну краінай замкаў таму, што на нашай адносна невялікай тэрыторыі сканцэнтравалася проста неверагодная колькасць замкаў. Іх было каля 125 на нашай зямлі! Гэта была сапраўды казачная краіна — уся ў замках. І тым больш унікальнае тое, што захавалася. Я кожны раз, калі праводжу экскурсіі, гавару пра гэта студэнтам. Чаму вось гэты аб’ект унікальны? Ды таму, што ён такі ў адзінкавым экзэмпляры: і па сваім архітэктурным стылі, і па сваёй біяграфіі, і па сваім лёсе (як ён будаваўся, хто яго будаваў — там можа быць такі пералік еўрапейскіх архітэктараў!). І гэта тычыцца літаральна ўсіх архітэктурных помнікаў — пачынаючы ад замкаў і заканчваючы маленькімі каплічкамі. Гэта ўсё ўнікальныя аб’екты, якія мы павінны вось так ухутаць у далоні і дзьмухаць на іх, як на дзіцятка, берагчы іх.
У мяне дзве адукацыі: чарцёжнік-канструктар і мастак-дызайнер як вітражыст (я займаюся мастацкімі вітражамі ў стылі ціфані — даволі рэдкі і пакуль яшчэ не вельмі раскручаны від мастацтва, але, тым не менш, ён жыве).
А як прыйшоў я да ўсёй гэтай, скажам так, гісторыкі? Так атрымалася. Мне з дзяцінства, а нарадзіўся я і вырас у нашым знакамітым Міры, падабалася партызаніць. Я маю на ўвазе, што было такое вось нешта рабінзонаўскае ў душы. Мне вельмі ўсе гэтыя руіны, разваліны, наогул старыя будынкі, падабаліся. Безумоўна, тады, у дзяцінстве і юнацтве, я ніяк не разглядаў усё гэта як нейкія архітэктурныя помнікі, як нейкі старадаўні эксклюзіў, нейкую незвычайнасць ці каштоўнасць. Не! Я проста разглядаў гэта як нешта казачнае, таямнічае, заснаванае на легендах. А рос я ўсё-такі ў інтэлектуальным асяроддзі. І дзядуля мой збіраў бібліятэку, і тата мой таксама, і старэйшы брат, а потым ужо і я сам. Наш дом заўсёды быў поўны людзей, і на гэтых вячорках прысутнічалі дзеці, і нам, малым, можна было паслухаць мноства разнастайных легенд, гісторый, нават страшылак, маўляў, вось там ёсць руіны, і ў іх жыве нейкі прывід. Так паступова нараджаўся забаронены плод. А забаронены плод так прыцягвае, так інтрыгуе! І мы з сябрамі, безумоўна ж, хадзілі на тыя руіны. Вось з гэтага ўсё і пачыналася…
Потым ужо, калі прыехаў у горад, калі канчаткова пасталеў, стаў шмат падарожнічаць, і ў мяне, як у прынцыпе гэта бывае ў любога нармальнага цікаўнага чалавека, падчас вандровак штораз узнікаў інтарэс да таго ці іншага новага архітэктурнага аб’екта, які трапляўся на маім шляху. Тым больш я звяртаў на яго ўвагу і як мастак, графік.
Архітэктура, яе пластыка, яны ж графічныя самі па сабе. І мне вельмі хацелася ствараць нешта падобнае на ватмане. Пёрачкам штосьці там прамалёўваў… І ўсё гэта непрыкметна зацягвала.
А з цягам часу гэта ўжо стала нейкай натуральнай пастаяннай патрэбай — паехаць менавіта туды, дзе я яшчэ не быў, дзе нечага яшчэ не бачыў. Я стаў мэтанакіравана рабіць фотаархівы. Прычым здымаў я не толькі архітэктуру, але і прыродныя незвычайныя аб’екты (старыя дубы, камяні-валуны і інш). Дарэчы, фотаздымкі мне вельмі дапамагалі і як мастаку ў час бярлогі (я так называю зімовы час, калі ты зарываешся ў сваю майстэрню, як у бярлогу, выводзіш праектарам на экран любую выяву храма і працуеш). Гэта было зручна і класна. Хаця, па шчырасці, я да фатаграфіі стаўлюся як да адмысловай хітрасці. Камера ніколі не заменіць натуру. Таму мастакі і не сядзяць на месцы, актыўна выязджаюць на пленэр.
Вяртаючыся ж да пытання ўласна пра вандроўкі, то з цягам часу прыходзіла разуменне неабходнасці нешта ведаць пра той ці іншы аб’ект, перш чым да яго ехаць. Ведаць гісторыю яго ўзнікнення, гісторыю жыцця, заняпаду, адраджэння. Гэта прымусіла мяне завесці сваю бібліятэку (можа, самымі каштоўнымі ў гэтым сэнсе я лічу кнігі Анатоля Тарасавіча Федарука), рыцца ў букіністычных крамах, самому пералапачваць архівы. Гэта ўсё я рабіў для таго, каб быць падрыхтаваным, прыязджаючы да аб’екта, каб па-сапраўднаму яго ўбачыць.
І сёння я, сапраўды, магу адназначна сказаць, што ў Беларусі не засталося ніводнага куточка, дзе б я не быў, дзе б я не фатаграфаваў. Нешта, праўда, я, можа, і недафата-графаваў. І буду яшчэ здымаць гэтыя мясціны. Напрыклад, калі гарады ўзяць, дык гэта Гродна, Віцебск, Магілёў… А што тычыцца такіх лакальных аб’ектаў, то я паздымаў бы яшчэ, напрыклад, сядзібу Агінскіх у Залессі, бо ў свой час я фатаграфаваў яе ў руінах. А сёння там ужо “лоск и блеск”. Значыць, трэба цяпер ехаць і здымаць “лоск и блеск”.
Калі ты сутыкаешся з адноўленым аб’ектам і бачыш там, скажам, сучасную тынкоўку, а дзе-нідзе і наогул сайдынг на аб’екце 18 стагоддзя ці сярэдзіны 19 стагоддзя… Гэта проста кашчунства, я лічу. І такія прыклады ёсць.
Нашы знакамітыя адноўленыя Мір, Нясвіж… Калі гаварыць зусім адназначна, то тое, што зрабілі там, мяне больш не задавальняе, чым задавальняе. Але ж мы толькі вучымся ўсяму гэтаму, а вучыцца ніколі не сорамна. Калі б нам сёння сказалі, што мы ўсё ўмеем, гэта была б дурнота. І мой папрок адносна Міра і Нясвіжа не катэгарычны, не суцэльны. Мне падабаецца выказванне Высоцкага ў гэтым сэнсе. Калі ён быў у Амерыцы, буржуі-амерыканцы задалі яму пытанне, ведаючы яго біяграфію, характар, погляды: “А вы што, сапраўды супраць савецкай улады?” На што Высоцкі ім проста геніяльна адказаў: “Я не супраць. Я проста хачу, каб было яшчэ лепш”. І на гэтым закончыліся ўсе інтэрв’ю з ім… Тое самае і тут. Я ні ў якім разе не хачу бурчэць, маўляў, усё дрэнна зроблена. Проста трэба вучыцца і памылкі прызнаваць. А калі мы прызнаём памылкі, то што мы робім? Выпраўляем іх. Гэта як звычайная школьная практыка — работа над памылкамі. Але цудоўна ўжо тое, што мы ідзём па гэтай дарозе…
Сітуацыя з Крэўскім замкам — і смех і грэх. Вось неяк прайшла інфармацыя, маўляў, там закончыліся камяні, і цяпер трэба ўсёй краінай збіраць іх і туды вазіць. Нехта сабраў прычэп камянёў. І я па вясне туды паеду: колькі ў багажнік камянёў улезе, столькі і прывязу. Але справа не ў гэтым. Мне проста не зразумела, чаму так атрымалася, што мы ўсёй краінай павінны збіраць камяні? Ёсць, безумоўна, метафара пра час, калі трэба збіраць камяні. І такі час сапраўды надышоў. Але ж у рэальнасці гэтых камянёў павінна было ў Крэве з самага пачатку ляжаць вышэй за тыя замкавыя сцены!
На аснове сваіх вандровак я рэалізаваў праект “200 унікальных турыстычных маршрутаў па маёй Беларусі”. Кожны маршрут уключае ў сябе 9—10 кропак, разлічаных на дзень ці на два дні. Гэтыя маршруты ўжо апрабаваны, людзі ездзяць, потым тэлефануюць…
У мяне часта пытаюцца, які рэгіён усё-такі самы цікавы ў плане архітэктуры? Я адказваю адназначна, што Гродзеншчына — па насычанасці, па колькасці архітэктурных помнікаў. Там яны адрэстаўраваны, адноўлены, маюць добры догляд і нават калі ў заняпадзе крыху, затое тэрыторыя вакол у кветках, уся прыбраная… За Гродзеншчынай я паставіў бы Брэстчыну, асабліва тую, што пад Баранавічамі. Потым Міншчыну, затым Віцебшчыну, якая асабліва цікавая сваім асяроддзем, рэльефам, мноствам вялікіх і маленькіх азёр, рэк. І людзі там незвычайныя, гэта проста казка нейкая. Ну і замыкаюць мой рэйтынг Магілёўшчына ды Гомельшчына. Асабліва тыя раёны, што мяжуюць з Расіяй. Яны вельмі пашкоджаны. Там зусім мала засталося архітэктуры, а, з другога боку, там вельмі многа руін, што для мяне таксама цікава. Руіны могуць іншым разам гаварыць значна больш, чым адноўленыя аб’екты.
Неяк да мяне звярнулася мая знаёмая Маргарыта Арнольдаўна Гогалева. Яна пераехала жыць і працаваць у Германію і папрасіла мяне, каб я паказаў яе нямецкім сябрам нейкі незвычайны маршрут па Беларусі, каб я паказаў ім нашу краіну з незвычайнага боку. Мір і Нясвіж яны раней ужо бачылі, і ім хацелася нейкай такой беларускай экзотыкі, ці што. І я паказаў ім. Спачатку — адноўленае Залессе, як прыклад таго, у якім кірунку ў плане аднаўлення нашых лакальных помнікаў мы працуем, потым — Смаргонь, як невялікае, кампактнае мястэчка са сваёй непаўторнай гісторыяй (канечне ж, і пра Смаргонскую мядзведжую акадэмію ім расказваў), потым — Солы з унікальнай архітэктурай. Перадапошняй і апошняй кропкамі ў тым маршруце былі Крэва і Смаргонь. Але яшчэ да Крэва я вырашыў завезці гасцей у Наваспаск — гэта паміж Смаргонню і Крэвам. Там некалі быў вялізны ўніяцкі храм, сёння ён у руінах. Маргарыта мне напярэдадні яшчэ казала: “А, можа, не варта ім паказваць тыя руіны?” На што я ёй: “А давай пакажам! Паглядзім, як яны будуць рэагаваць”. Трэба было бачыць, у якое захапленне прывялі немцаў тыя руіны, як яны там хадзілі туды-сюды, чапалі іх рукамі, фатаграфаваліся, завальвалі мяне пытаннямі што і як. Ім было цікава літаральна ўсё! Руіны іх больш за ўсё зацікавілі ў той вандроўцы, таму што гэта — аўтэнтыка, сапраўднае… А між іншым сярод тых немцаў быў і архітэктар. Вось табе і руіны…
Якая яна, наша Беларусь, больш? Праваслаўная? Каталіцкая? Гатычная? Прысадзістая? У нас ёсць усё: і ўзнёслыя гатычныя каталіцкія храмы, і прысадзістыя тыпавыя праваслаўныя цэрквы, так званыя мураўёўкі, дарэчы, унікальны прыклад тыпавога будаўніцтва культавых аб’ектаў. Хаця нашы дойліды ўсё-такі спрабавалі ўнесці нешта сваё ў гэтыя тыпавыя цэркаўкі: ці акенца недзе зрабіць па-свойму, ці нейкую вежачку, званічку паставіць…
А ўвогуле, наша Беларусь калісьці была вельмі разнастайнай і шматграннай. Я ўспамінаю сваё дзяцінства ў Міры. У мяне сябры былі і палякі, і татары, і яўрэі, і немцы нават. Беларусы, рускія, украінцы — само сабой зразумела. І я бачыў іх культуру. Мне, напрыклад, вельмі падабалася яўрэйская культура, таму што яўрэі ўвесь час жартавалі, смяяліся, нейкія анекдоты расказвалі. Мне проста падабалася, што яны вясёлыя людзі… Ужо потым, пасталеўшы, я сур’ёзна задумаўся: гэта ж столькі трэба было ўсяго перанесці і ўмудрыцца застацца вясёлымі, складаць анекдоты ў першую чаргу пра сябе і расказваць іх усім.
Немагчыма нават уявіць, наколькі разнастайная наша Беларусь. Гэта трэба бачыць. Часцей за ўсё мы неяк павярхоўна на ўсё глядзім. Прыедзем у пэўны пасёлак, паглядзім, што стаіць царква праваслаўная. Ну, стаіць сабе і стаіць, а калі яшчэ на ўездзе ўбачым праваслаўны крыж, дык наогул закрываем для сябе пытанне наконт гэтага пасёлка: усё зразумела, праваслаўны. Але ж варта толькі капнуць глыбей, і высвятляецца, што насупраць царквы стаяў некалі касцёл незвычайнай прыгажосці. А вось там, далей, знаходзіцца пазнавальная яўрэйская забудова. А яшчэ далей была татарская вуліца, якая так і называлася — Татарская, бо была заселена татарамі. І тады мы пытаемся: як жа яны ўжываліся на адным лапіку зямлі ўсе разам? Мы нават сёння гэтаму здзіўляемся, таму што насамрэч цікава — гэтая талерантнасць, гэтае перапляценне… Канечне, у нейкім сэнсе і яўрэі былі асобна, і татары, і палякі, і беларусы. Але ўсё роўна яны жылі так цесна, так добра і так мірна, што калі нават і сварыліся, дык толькі з-за мяжы. Дык жа і беларус з беларусам мог пасварыцца з-за мяжы! Але ніколі яны не сварыліся з-за таго, што, маўляў, я беларус, а ты яўрэй ці паляк, таму ніжэйшы за мяне. Вядома, былі і пагромы, ніхто не спрачаецца, але гэтыя пагромы, мне здаецца, здараліся толькі тады, калі ў жыццё людзей умешвалася палітыка. А на самай справе, людзі розных нацыянальнасцей і розных веравызнанняў жылі на нашай зямлі мірна, яны былі як шасцярэнькі ў адзіным гадзінніку.
Прыедзем у пэўны пасёлак, паглядзім, што стаіць царква праваслаўная. Ну, стаіць сабе і стаіць, а калі яшчэ на ўездзе ўбачым праваслаўны крыж, дык наогул закрываем для сябе пытанне наконт гэтага пасёлка: усё зразумела, праваслаўны. Але ж варта толькі капнуць глыбей, і высвятляецца, што насупраць царквы стаяў некалі касцёл незвычайнай прыгажосці. А вось там, далей, знаходзіцца пазнавальная яўрэйская забудова. А яшчэ далей была татарская вуліца, якая так і называлася — Татарская, бо была заселена татарамі. І тады мы пытаемся: як жа яны ўжываліся на адным лапіку зямлі ўсе разам? Мы нават сёння гэтаму здзіўляемся, таму што насамрэч цікава — гэтая талерантнасць, гэтае перапляценне… Канечне, у нейкім сэнсе і яўрэі былі асобна, і татары, і палякі, і беларусы. Але ўсё роўна яны жылі так цесна, так добра і так мірна, што калі нават і сварыліся, дык толькі з-за мяжы. Дык жа і беларус з беларусам мог пасварыцца з-за мяжы! Але ніколі яны не сварыліся з-за таго, што, маўляў, я беларус, а ты яўрэй ці паляк, таму ніжэйшы за мяне. Вядома, былі і пагромы, ніхто не спрачаецца, але гэтыя пагромы, мне здаецца, здараліся толькі тады, калі ў жыццё людзей умешвалася палітыка. А на самай справе, людзі розных нацыянальнасцей і розных веравызнанняў жылі на нашай зямлі мірна, яны былі як шасцярэнькі ў адзіным гадзінніку.
Які самы ўнікальны экспанат у маім прыватным этнаграфічным музеі? Вельмі цяжка адказаць на гэтае пытанне. Але, мабыць, гэта ўсё-такі вятрак. Самы маленькі вятрак у Беларусі, метр дваццаць на метр дваццаць і вышынёй каля трох метраў. Ён нават мае афіцыйны статус самага маленькага. Стаіць на пляцоўцы насупраць музея. Ён у працоўным стане. Я прывёз яго з вёскі Мікіцк Драгічынскага раёна. Гэта сапраўды ўнікальны экспанат, хаця да вайны і нават пасля вайны ў нас было вельмі шмат такіх маленькіх ветракоў. Яны маглі абслугоўваць толькі адну ці дзве гаспадаркі, у той час, як вялікія ветракі ў чатыры паверхі маглі працаваць і на 5, і на 10 гаспадарак, а то і на цэлы рэгіёнчык. Чаму яны былі такія вялікія? Ды таму, што, па-першае, існавала вельмі шмат вёсак, а па-другое, вёскі былі не такія, як зараз. Гэта сёння мы не здзіўляемся, калі ў вёсцы жывуць тры чалавекі, а раней яны маглі налічваць і паўтары тысячы жыхароў. І сем’і былі не такія, як цяпер. Тады гэта былі бацька з маці, дзед і баба, а яшчэ, скажам, 16 дзяцей. А яшчэ маглі жыць разам і дзядзькі, цёткі са сваімі дзецьмі. Вось што такое была сям’я.
А той ветрачок, які я прыдбаў, быў зроблены да 1936 года. Перад вайной ён ужо працаваў, і падчас вайны таксама, натуральна, на немцаў, якія нават ахову ля яго паставілі, бо гэта быў тады стратэгічны аб’ект, хлеб. Гаспадынька, у якой я купляў гэты млын, казала, што яго будаваў яе свёкар. Канечне, калі я яго перавёз у музей, разабраў, дык ён пасыпаўся ўвесь. Але я перад гэтым усё старанна абмераў, з рулеткай пабегаў, сфатаграфаваў. І ўсё ўрэшце аднавіў, нават сарты драўніны, з якіх былі зроблены тыя ці іншыя часткі. А там многа сартоў: паваротная платформа знізу — дуб, элементы трэння і супраціўлення — як ні дзіўна, бяроза (бо лічыцца трухлявай пародай), а яшчэ сасна, елка, асіна…
На гэтым млыне можна рабіць муку рознага памолу. Буйнога, крупадзёркай — для жывёлы, дробнага — для хлеба. Чым глыбей я вывучаў механізмы гэтага ветрака, тым больш здзіўляўся: а гэта ж зрабілі продкі нашы цёмныя. “Цёмныя”, натуральна, у двукоссі.
Акрамя таго, што я вандрую, здымаю, малюю, я ж яшчэ і легенды збіраю. Легенды з вуснаў людзей, з якімі знаёмлюся, размаўляю. Гэта легенды, скажам так, мясцовага гатунку, тыя, што нарадзіліся ў канкрэтнай вёсцы ці на канкрэтным хутары. І такіх легенд у мяне сёння больш за 100.
Самая лядашчая руіна можа пажыць яшчэ 100 гадоў, калі яе не чапаць і калі яе не спіхваць у кар’ер. А вось чалавек, ён сыдзе, літаральна заўтра сыдзе, і тое, што ён недарасказаў нам, так і застанецца страчанай бясцэннай каштоўнасцю.
Вось, напрыклад, адна такая легенда — пра дубовую бочачку з Канады. 20—30-я гады былі адным з адметных перыядаў у жыцці жыхароў Заходняй Беларусі, калі яны актыўна ездзілі на заробкі за акіян. І ў адзіночку, і цэлымі арцелямі — па-рознаму. І вось чалавек з адной вёскі паехаў туды з сябрамі-будаўнікамі цэлай брыгадай зарабляць грошы. Вярталіся, натуральна, багатымі. Акрамя грошай, яны везлі яшчэ і дабро рознае — тканіну, посуд, адзенне, абутак. І, безумоўна, калі гэтыя ўжо багатыя людзі вярталіся адтуль, на нашых дарогах з’яўляліся тыя, хто жадаў адабраць прывезенае. Бандзюкі, адным словам. Гэта, дарэчы, вельмі цікавая старонка з жыцця беларусаў, але пра яе чамусьці не пішуць, не здымаюць фільмаў. І вось наш герой, які пакінуў на радзіме жонку і траіх дзяцей, вёз адтуль, з Канады, бочачку, можа, з-пад пораху, можа, з-пад рому, паўнюткую розных прысмакаў — цукерак, шакаладак, ледзянцоў… Нашага героя выбралі старшым у абозе. Калі яны ўжо амаль дабраліся дадому, то вырашылі спыніцца ў мястэчку на кірмашы. І якраз тады на той кірмаш прыехала жонка нашага героя са сваім бацькам нешта прадаваць. Яны сустрэліся там з нашым героем. Свёкар сказаў яму: “Паехалі дадому разам”. Але той не мог адразу паехаць, бо быў старшы ў абозе і павінен быў развезці людзей па вёсках. Ён толькі сказаў перад развітаннем: “Я спачатку ўсіх развязу, а вечарам прыеду дахаты”. І, абняўшы сваю жонку, зняў са свайго воза бочачку, перадаў яе: “Можаце дома адкрыць гэтую бочачку і пачаставаць дзяцей. Хай яны сустракаюць мяне дома ўжо з цукеркамі”. І яны паехалі. Наш герой так і не вярнуўся дадому тым вечарам. Затое раніцай з’явіўся жандар і сказаў, што, калі мужчына развёз палову сяброў і абоз стаў зусім маленькі, на іх напалі бандзюкі, усіх забілі і ўсё дабро забралі, нічога на дарозе не засталося, толькі мёртвыя целы. Жандар папрасіў, каб радня на падводзе прыехала на тое месца і забрала цела нашага героя. Вось бачыце, які лёс… Бочачку з прысмакамі перадаў дзецям, а сам не вярнуўся. Гэтую гісторыю мне расказала ўнучка таго чалавека, цяпер, канечне, ужо глыбокая бабуля. Яна мне паказала і тую бочачку. Цяпер яна ў маім музеі. А выпадак той здарыўся недалёка ад Ішкальдзі.
Ёсць у мяне і вясёлыя гісторыі. Адна з іх звязана з нямецкім гармонікам “Тоска”. Калі нашы салдаты вярталіся з пераможанай Германіі пасля вайны, навезлі сюды вельмі шмат тых “Тосак”. Гэта такі невялікі гармонік, але, нягледзячы на маленькі памер, на ім можна было вельмі лёгка мелодыі падбіраць. І людзі радаваліся, што прывозілі гэтыя “Тоскі”, бо сваіх гармонікаў амаль не было, а жыццё пачынала адраджацца, і вяселлі пачаліся, і хрысціны. Вядома, гарманістаў запрашалі на святы. Але гралі яны толькі да трэцяй шклянкі. Чаму толькі да трэцяй? Мясцовыя людзі мне адказалі. Таму, што калі людзі выпівалі трэцюю шклянку, то ўспаміналі ўсё, і пачыналася: “Адкуль у цябе гэтая “Тоска”? І ты граеш тут на фашысцкай “Тосцы”? Ах, ты фашыст пракляты!” І тады нярэдка прыходзіла бяда. Гэтую “Тоску” вырывалі з рук гарманіста, тапталі нагамі, а потым і самога гарманіста збівалі на горкі яблык. Урэшце ў нас гэтых “Тосак” амаль не засталося. Я, напрыклад, бачыў толькі адну ў Заслаўі. Ну і ў мяне ў музеі таксама ёсць. Такая страшненькая, парэпаная… Адзін гарманіст, якога таксама пабілі з-за гармоніка, усё-такі выратаваў інструмент. Калі сыходзіў з вяселля ўвесь пабіты, узяў яе, таксама ўсю разбітую, з сабой. Закінуў адразу ж на гарышча, і так яна праляжала там да нашых дзён. Калі ён, ужо зусім старэнькі дзядуля, мне паказаў гэтую “Тоску”, яшчэ вельмі доўга здзіўляўся: “І гэта экспанат для твайго музея?” А там, сапраўды, і корпус разламаны, і мех парваны, і рэмень адарваны… “Нічога, — сказаў яму, — паспрабую аднавіць”.
Мікола ЧЭМЕР.
Фота аўтара, Уладзіміра ЦВІРКІ і з архіва Прэзідэнцкай бібліятэкі Беларусі.