Мікалай Дудчанка: “Харэаграфія — гэта своеасаблівая каста…”

Мастацкі кіраўнік народнага ансамбля танца “Вяснянка” ДК Магілёўскага аўтазавода імя С.М.Кірава (1966—1974), стваральнік і першы мастацкі кіраўнік Беларускага дзяржаўнага фальклорна-харэаграфічнага ансамбля “Харошкі” (1974—1977 ), выкладчык выпускных класаў Беларускага дзяржаўнага харэаграфічнага вучылішча (1978—1982), балетмайстар-пастаноўшчык прафесійнага харэаграфічнага і музычнага ансамбля мініяцюр “Бліскавіца” (1993—1998), дырэктар — галоўны балетмайстар (1996—2001), балетмайстар-пастаноўшчык (з 2002 года) Беларускага дзяржаўнага заслужанага харэаграфічнага ансамбля “Харошкі” — гэта ўсё ён, заслужаны дзеяч мастацтваў Рэспублікі Беларусь, лаўрэат спецыяльнай прэміі Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь дзеячам культуры і мастацтва 2014 года, вядомы беларускі балетмайстар і рэжысёр-пастаноўшчык тэатралізаваных свят, педагог Мікалай Дудчанка.
Прызнацца, падчас інтэрв’ю з Мікалаем Рыгоравічам ён абрынуў на маю галаву і дыктафон цэлую лавіну самай разнастайнай інфармацыі. Мы гутарылі з ім у балетнай зале “Харошак” больш за дзве гадзіны. І што з усім гэтым было мне рабіць, як ператварыць ва ўласна інтэрв’ю, калі яго, па сутнасці, і не было, а быў адзін суцэльны маналог? Самому падбіраць пытанні да таго, што гаварыў Мікалай Рыгоравіч? Гэта, відаць, не вельмі добры тон…
І таму я выбраў асобныя яго тэзісы, вытрымкі з пачутага, дзе ён, спадзяюся, раскрыецца для нашых чытачоў крыху і як творца (у розных жанрах), і як чалавек, і як патрыёт-грамадзянін.

* * *

Я нарадзіўся ў Чэлябінску ў 1944 годзе, але я беларус. Так атрымалася, што маю сям’ю ў самым пачатку вайны вывезлі з Беларусі. Шчыра кажу, да 20 гадоў я нават не ведаў, што мае карані тут, што, напрыклад, адзін мой прадзед — з Беластока, нашай спрадвечнай зямлі… Але не ўсё залежыць ад самога чалавека, ад яго жадання. “Ты дзе нарадзіўся?” — пытаюцца ў чалавека. Ён кажа: “У самалёце!” І кім яго лічыць цяпер, хто ён, адкуль? Я думаю, што ў сувязі з паходжаннем чалавека трэба гаварыць не пра тое, дзе ён нарадзіўся, а пра тое, дзе яго карані, дзе яго ДНК і г.д.

* * *

Дзяцінства маіх равеснікаў, мабыць, крыху адрознівалася ад дзяцінства сённяшніх дзяцей. Глядзіце: ужо ў дзіцячым садку я актыўна і сур’ёзна пачаў танцаваць (а ці шмат ёсць сёння дзіцячых садкоў, дзе сур’ёзна вучаць танцам?), потым была агульнаадукацыйная школа, музычная школа, паралельна — заняткі ў балетнай студыі пры Чэлябінскім тэатры оперы і балета, потым — музычнае вучылішча (вучоба па класе баяна), паралельна — удзел у розных танцавальных і музычных конкурсах… Вось неяк ужо з маленства я быў і там, і там, і там. І ўсюды паспяваў. Гэта зараз часта і бацькі, і дзеці скардзяцца, маўляў, няма часу. А я лічу, што меў рацыю Антон Паўлавіч Чэхаў, які гаварыў прыблізна так: “Калі хочаш, каб у цябе не было часу, нічога не рабі”. У час маёй маладосці тэлебачанне яшчэ не было шырока распаўсюджана, мы сур’ёзна захапляліся чытаннем, наогул захапляліся тым, што было нам дарагім. Я — найбольш танцамі і музыкай.

* * *

Сама назва “Харошкі” не зусім правільная. Хутар, у гонар якога названы калектыў, на самай справе называецца Харашкі — з націскам на апошні склад. Пра гэта нам у свой час расказвалі бабулькі, жыхаркі хутара. А потым нават выявілася, што назва павінна пісацца не праз “ш”, а праз “ж”: Харажкі.

* * *

Сёння ў “Харошках” мы, безумоўна, стараемся прывіваць і сцэнічную, і рэпетыцыйную культуру. Але сёння іншы час, адпаведна, і іншыя людзі. Раней у кожнага, хто займаўся самадзейным мастацтвам, была нейкая асноўная прафесія: хто — інжынер, хто — рабочы і г.д. А самадзейнасць была як бы другой прафесіяй, але любімай. Гэта як іншым разам ставяць каханага рангам вышэй за мужа, маўляў, муж — кожны дзень, а з каханым рэдка сустракаешся… Я, вядома ж, жартую, але доля праўды ў гэтым жарце прысутнічае. Сённяшнія артысты проста не разумеюць таго густу, той асалоды ад прафесіі, якія былі ў нас. Прыходзяць у ансамбль, і іх першае пытанне не “Што я буду танцаваць?”, а “Колькі я буду атрымліваць? ”. А я памятаю, напрыклад, у нашай балетнай студыі пры Чэлябінскім тэатры оперы і балета быў такі танцоўшчык з дзіўным прозвішчам Руя. І ён быў вельмі талковым інжынерам на заводзе, зарабляў на той час нядрэнныя грошы — 160 ці 170 рублёў, але ён сышоў на стаўку артыста балета 60 рублёў — настолькі любіў балет. І ніхто яго тады не асуджаў за гэты ўчынак, бо ўсе ведалі, што балет — гэта тая прафесія, якую неабходна любіць. Можна, урэшце, разлюбіць жанчыну, але прафесію разлюбіць нельга.

* * *

Федзя Балабайка (адзін з самых яркіх артыстаў ансамбля, легенда “Харошак”. — М.Ч.) ужо ў “Харошках” не танцуе… У яго з сэрцам не вельмі, аперацыю зрабілі. А я добра памятаю, калі ён упершыню прыйшоў да нас у Магілёве, у “Вяснянку”. Я паглядзеў тады на яго, кажу: “Не, на жаль, не падыходзіш!” А ён праз нейкі час зноў прыйшоў, потым зноў і зноў… І я яго ўзяў. Раіў яму вучыцца ўваходзіць у вобраз па мультфільмах: гумар, непасрэднасць… І ён сапраўды знайшоў свой вобраз.

* * *

Безумоўна, усё, што мы тут, у філармоніі і не толькі ў філармоніі, робім у нашай харэаграфічнай прафесіі, скіроўваем да нашых каранёў, да нашых вытокаў. І гэта ўспрымаецца быццам бы станоўча на розных узроўнях. Але што тычыцца, скажам, тэлебачання, то на сённяшні дзень я проста не ведаю, хто фарміруе там праграмы, хто вызначае там эстэтычныя пастулаты… Будзем гаварыць адкрыта: акрамя пошласці і эстрады, там фактычна нічога не засталося, маю на ўвазе сур’ёзнае і сапраўднае мастацтва. Такая сітуацыя і на нашым тэлебачанні, і на расійскім (хаця якраз у Расіі цяпер актыўна паварочваюцца да фальклору). Я памятаю яшчэ савецкія часы, калі ўсіх, хто займаецца лёгкім жанрам, называлі артыстамі эстрады. Цяпер усіх іх называюць інакш: спявак. Даруйце, але ў такім разе хто такі Павароці са сваім дыяпазонам голасу? Таксама спявак? Хто ж ён?..

* * *

Чым адрозніваецца фольк ад сцэны? Фольк — гэта круг ва ўсіх народаў свету. А што такое круг? На яго можна глядзець з любога боку. Сцэна ж — гэта выразка з гэтага круга, дзе ўжо ўсё разгорнута, дзе ёсць анфас, ар’ер, бакі і г.д. Чаго не ведаюць, дарэчы, тэлевізіёншчыкі, якія ставяць камеры ззаду. Мне здаецца, няма большай пошласці, чым паставіць камеру ззаду. Ні кампазіцыі, нічога няма…

* * *

Мяне ўвогуле вельмі многае раздражняе ў тэлевізіёншчыках. Гляджу днямі паказальныя выступленні расійскага фігурнага катання: фігурысты паказваюць сваё мастацтва, і ў гэты час ідзе каментарый, маўляў, вось гэта пара тут зрабіла памылку, тут не так праехала… Як дзеўбануў бы гэтых каментатараў па галаве! Прабачце, калі вы седзіце ў тэатры і гледзіце спектакль, вам там што, нехта ў вуха гаворыць што-небудзь?! Гэта проста вельмі нізкая агульная культура тэлевізійнага вяшчання. Паказала пара свой нумар — пагаварыце ў паўзе, але ж не ў час самога выступлення! Там жа, як і ў тэатры, гучыць музыка…

* * *

У канцы 70-х — пачатку 80-х я выкладаў у Беларускім дзяржаўным харэаграфічным вучылішчы. У 1982 годзе ў Рызе мусіў праходзіць Усесаюзны семінар для педагогаў харэаграфічных вучылішчаў Савецкага Саюза. Клара Мікалаеўна Малышава, якая працавала мастацкім кіраўніком нашага вучылішча, прапанавала мне: “А што, калі павязём у Рыгу не класічны танец, а народны? Ты можаш нешта зрабіць?” Я зрабіў тады цэлую праграму.
Прыехалі ў Рыгу, і там да мяне дайшло, што ў Савецкім Саюзе наша харэаграфічная школа адзіная, якая называецца па назве краіны, а не па горадзе. Назвы ўсіх астатніх указвалі толькі на гарады: маскоўская, ленінградская, пермская, саратаўская і інш. Гэты семінар вёў народны артыст Савецкага Саюза Канстанцін Міхайлавіч Сяргееў. І я помню, калі ўсе сабраліся ў Рыжскім тэатры оперы і балета, ён пачаў рабіць пераклічку сярод удзельнікаў фестывалю. Ён гукнуў: “Мінскае дзяржаўнае харэаграфічнае вучылішча!” Клара мне кажа: “Уставай!” Я ёй: “Не, сядзім”. Тады ён яшчэ раз ужо грамчэй: “Мінскае вучылішча ёсць?” Тады я ўстаю і кажу: “Вы ведаеце, у нас Мінскага харэаграфічнага вучылішча няма, але ёсць Беларускае харэаграфічнае вучылішча…” Тады ён пытаецца: “А чаму вы называецеся па рэспубліцы, а не па горадзе?” Я адказваю: “А вось так атрымалася”. А потым перад нашым выступленнем я сказаў, што гісторыя расійскага балета пачынаецца з Беларусі. Па зале адразу пайшоў шэпат… І тады я расказаў ім пра тое, што ў ХVIII стагоддзі было каля 25 прафесійных оперна-балетных груп, але ў адрозненне ад расійскіх яны не былі прыгоннымі. І, напрыклад, Кіраўскі тэатр амаль на 100 працэнтаў быў сфарміраваны тэатрам нашага Шклова. І ўсе ў зале тады сядзелі з адкрытымі ратамі, маўляў, адкуль ён гэта нясе…
Наогул, я тады з імі размаўляў, як з дзецьмі. Мяне сапраўды “панесла”, і я расказаў ім пра такую нашу выбітную асобу, як Мікола Гусоўскі, які пісаў на лацінскай мове. А чаму на лацінскай мове? Таму што ў нас было каму чытаць на лацінскай мове. Больш за сто тысяч студэнтаў з нашых земляў вучылася ў той час у еўрапейскіх універсітэтах.
А тады, нарэшце, мы паказалі сваю праграму народных танцаў, якую закончылі “Крыжачком” — і зала ахнула… А Канстанцін Міхайлавіч Сяргееў выйшаў на сцэну і сказаў: “Я нічога падобнага ў сваім жыцці не бачыў”.
Калі потым ужо абмяркоўвалі праграму фінальнага канцэрта, дзе кожнае вучылішча павінна было паказаць нейкі адзін нумар, Сяргееў нам сказаў: “А вы абавязкова пакажыце “Крыжачок”!”

* * *

Наогул, харэаграфія — гэта своеасаблівая каста. Гэта вельмі незвычайныя людзі, якія не маюць нічога агульнага з іншымі людзьмі. У іх інакш будуецца мысленне. Усё інакш. Я, напрыклад, бачу: ідзе жанчына. Дык бачу наскрозь адразу, як рэнтген: яе канстытуцыю, шкілет, суадносіны мышцаў, прапорцыі ступні і г.д. Неяк у маладосці ў нашай балетнай групе пры Чэлябінскім тэатры оперы і балета танцавала такая дзяўчына Іра Сарамётава. І калі я даведаўся, што яна выйшла замуж за нейкага “прасталюдзіна”, гэта значыць, чалавека, які не мае дачынення да танца, я проста жахнуўся. Як жа гэта так? У яго ж ні мышцаў, ні ступні… Як яна магла яго пакахаць? Для мяне, зусім яшчэ маладога, гэта была амаль асабістая трагедыя. А потым я даведаўся, што артысты балета, сапраўды, могуць мець зносіны толькі паміж сабой.

* * *

У свой час разам з Віктарам Роўдам, іншымі творчымі людзьмі, архітэктарамі мы сур’ёзна абмяркоўвалі магчымасць стварэння ў Мінску пеўчага поля накшталт тых, якія ёсць у Прыбалтыцы. Я тады прапанаваў зрабіць сцэнічную пляцоўку ў выглядзе рыцарскага шлема: падымаецца забрала — адкрываецца поле. Да таго ж можна было б зрабіць так, каб шлем круціўся на 360 градусаў і каб можна было ладзіць водныя феерыі ды іншыя сучасныя відовішчы. Усім ідэя спадабалася, акрамя архітэктараў, якія ўвогуле не зразумелі сэнсу. Так тая ідэя і засталася ў гісторыі… На жаль.

* * *

Мая дзейнасць як рэжысёра масавых мерапрыемстваў пачалася з Белгарада. У 80-я гады ў розных гарадах Савецкага Саюза актыўна ладзіліся адмысловыя акцыі “Па месцах баявой і працоўнай славы Камуністычнай партыі і савецкага народа” і мяне як вядомага харэографа запрасіў далучыцца да гэтай справы рэжысёр Уладзіслаў Ільіч Лейдман. Рознае здаралася падчас такіх мерапрыемстваў, у тым ліку пацешныя выпадкі. У тым жа Белгарадзе арганізатарам было дадзена заданне начарціць адзін круг радыусам 50 метраў і другі круг радыусам 100 метраў. Божа, як тады там захваляваліся: “Як жа мы гэта зробім?” Я тады кажу ім, арганізатарам з Белгарада: “Гэта 10 хвілін работы… Толькі заўтра дастаньце мне вядро фарбы, 200 метраў вяроўкі, пэндзаль і палку”. Назаўтра ўсё за 10 хвілін было зроблена. А было ж усё вельмі проста: адмераць вяроўку, прывязаць да палкі і хадзіць па крузе з вядром і пэндзлем… Так здзіўляліся тады маёй “вынаходлівасці”! А я ім кажу: “А вы ў школе наогул вучыліся?”

* * *

Чым наогул адрозніваецца рэжысёр масавых свят ад тэатральнага рэжысёра? Першы — як мінёр. У яго паказ праходзіць толькі адзін раз, ён усё павінен прадумаць да драбніц. А тэатральны рэжысёр ад спектакля да спектакля мае магчымасць нешта замяняць, удасканальваць… І вось пасля Белгарада быў Ерэван, грандыёзнае мерапрыемства на стадыёне “Раздан”. І Лейдман ужо канчаткова паставіў мяне за галоўны рэжысёрскі пульт кіраваць усім дзействам. Калі закончылася ўсё мерапрыемства, быў увесь мокры.

* * *

На юбілей Максіма Багдановіча ў Ракуцёўшчыне прыдумаў наступнае: усе пісьменнікі выгружаюцца ўнізе, а потым падымаюцца ўгару. Я іду побач з імі (а яны ж не ведаюць, хто я такі) і чую, што некаторыя з іх ужо не на жарт злуюцца: “Які ж падлюка такое прыдумаў, каб ісці столькі ўгару? Няўжо нельга было падвезці на аўтобусе?” Нарэшце, мы падняліся на тую гару, перад намі з’явілася шарэнга харугваў з гербамі беларускай шляхты, а паміж гербамі стаялі дзяўчаты ў беларускіх нацыянальных строях. А наперадзе ішоў Яўген Вайтовіч, тагачасны міністр культуры. Ён спыніўся, усе спыніліся — што далей рабіць? А я стаю, усміхаюся. Вайтовіч у мяне пытаецца: “Дык а што зараз будзе?” Я кажу: “Ну, пачакайце крыху, зараз нешта будзе”. І тут дзяўчаты выйшлі наперад, пакланіліся гасцям і сталі за хлопцамі, якія харугвы трымалі. А з-за тых хлопцаў выйшлі дзяўчаты з падносамі, на якіх стаяла па 100 грамаў гарэлкі з кавалкам хлеба… Пачалі разносіць іх сярод пісьменнікаў, а тыя адразу: “Ой, як жа добра… Не дарэмна столькі ўгару ішлі!” А я ж ведаў, што так будзе. Гэта быў чыста рэжысёрскі прыём”.

* * *

У Барысаве была цікавая пастаноўка з нагоды адкрыцця помніка загінуўшым у вайне 1812 года. Паехалі мы туды на Бярэзіну, дзе французы перапраўляліся. Дарэчы, той помнік у свой час быў створаны на сродкі саміх салдат той вайны, потым помнік знішчылі, засталася толькі сярэдняя яго частка, якая захоўвалася ў нейкага селяніна. Гэта ж колькі пакаленняў яна перажыла! Тую частку ўставілі ў новы помнік. І вось прыехалі мы туды. Стаіць гэты новы помнік на пастаменце, наверсе — герб расійскі. І што я прыдумаў. Прывезлі 20 ці 30 грузавікоў снегу і высыпалі на плошчу перад помнікам, а ўзвод салдат вытаптаў у снезе звілістую дарожку, якая вяла да самага помніка. А ва ўсе звіліны я паставіў вогнішчы з вінтоўкамі, барабанамі, ківерамі. У лесе побач мы ўстанавілі гукаўзмацняльную апаратуру, якая імітавала гук бою, а таксама французскія, рускія і беларускія галасы. Па снезе ўсюды мы рассыпалі рабіну — “кроў”. І пачалося: з лесу даносіліся крыкі салдат на трох мовах, вогнішчы з ківерамі ды вінтоўкамі стваралі ўражанне прысутнасці бою менавіта тут і зараз… А потым была кульмінацыя дзейства: з помніка папаўзла тканіна і…вачам адкрыліся тры сшытыя разам сцягі — французскі, рускі і беларускі. І французскі пасол тады апусціўся на калена, і ўсе за ім гэтак жа зрабілі.

* * *

Ніколі не забудзецца тое, як мы рыхтавалі вячэрне-начное свята Дня горада на стадыёне “Дынама” ў 1987 годзе. Неяк раніцай прыязджаюць за мной: “Хуценька апранайся — і едзем”. Ну, паехалі. А прывезлі мяне ў ЦК КПБ, у кабінет сакратара другога сакратара ЦК Барташэвіча. Гляджу — там ужо сядзяць міністры, прадстаўнікі выканаўчай улады. А ў яго кабінет вялікі такі, доўгі. Уваходзіць Барташэвіч, пінжак на крэсла кідае і пачынае хадзіць туды-сюды моўчкі. А нашы галовы — за ім: туды-сюды, як у гледачоў, якія вялікі тэніс глядзяць. І галоўнае — ніхто ж з нас не ведае, чаго нас да яго прывезлі. Нарэшце, яго літаральна разрывае: “Хто гэта прыдумаў?” Усе маўчаць, не разумеюць, што гэта. “Хто прыдумаў ноччу сабраць народ на стадыёне “Дынама”?” — яшчэ грамчэй рыкае Барташэвіч. І ўсе, хто да гэтага адносін ніякіх не меў, тут жа з такой палёгкай уздыхаюць… Ну, а мне што застаецца? Я кажу: “Ну я”. Ён тады: “А хто ты такі?” Я папрасіў яго не тыкаць — што за хамства такое. Тады ён нібыта паспакайнеў. Пытаецца: “Дык а чаго ты ноччу вырашыў гэта рабіць?” Я яму кажу: “Ведаеце, ёсць некалькі аргументаў. Па-першае, ноччу нават Баба Яга можа прыгажуняй здацца. А па-другое, ноччу любая пастаноўка абыдзецца танней, чым днём, таму што днём шмат розных нятанных упрыгажэнняў спатрэбіцца, а ў цемнаце мы ўсё толькі адным святлом зможам зрабіць”. Ён: “Адмяніць нельга?” Адказваю: “Не. Усе білеты прададзены”. Гэта было платнае мерапрыемства. Барташэвіч задумаўся, потым: “Так. Хто ў нас за транспарт адказвае?” Нехта там з чыноўнікаў устае, і Барташэвіч кажа: “Каб на свята вечарам і ўначы транспарт працаваў у рэжыме гадзіны пік”.

* * *

Кім я сёння больш сябе адчуваю — харэографам ці рэжысёрам масавых мерапрыемстваў? Гэта залежыць ад пары года… Але калі сур’ёзна, то масавыя святы — гэта вельмі балючая тэма, таму што да іх рыхтуешся доўга, а праходзяць яны хутка. І адчуванне тады, што ўсё гэта, чым ты так доўга займаўся, беззваротна страчана. З харэаграфіяй неяк спакайней сябе адчуваеш, але і тут вельмі многа праблем. Хаця і радасцей таксама хапае.
Неяк у 90-х я паставіў з ансамблем “Бліскавіца” яўрэйскі “Танец Траецкага прадмесця”. І на адным з канцэртаў “Бліскавіцы”, дзе мы паказалі гэты танец, прысутнічаў тагачасны пасол Ізраіля. Пасля канцэрта ён падышоў да мяне: “Вы ведаеце, калі вашы артысты танцавалі яўрэйскі танец, я быў настолькі абураны. Вы адкрылі жанчынам ногі! І наогул, у вашым танцы не было ніводнага руху, які прысутнічаў у яўрэйскім танцы… Але больш яўрэйскага танца ў сваім жыцці я яшчэ не бачыў! Гэта шэдэўр!

Мікола ЧЭМЕР.