“Палымянка”, тэатралка

Знаёмцеся: Алена Мальчэўская. Нарадзілася ў Лепелі. Скончыла Інстытут журналістыкі Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта, пазней — аспірантуру пры ім. З 2011 года выкладае на кафедры літаратурна-мастацкай крытыкі Інстытута журналістыкі БДУ. З 2014 года — намеснік галоўнага рэдактара літаратурна-мастацкага часопіса “Полымя”. Тэатральны крытык, журналістка, пісьменніца.

— Алена Аляксандраўна, у кантэксце сучаснай айчыннай літаратурна-мастацкай крытыкі ваша імя трывала асацыіруецца менавіта з тэатральнай крытыкай, тэатрам, асабліва з дакументальным. Вы памятаеце з дзяцінства свой першы паход у тэатр?
— О, гэта было так даўно, яшчэ да школы… Я не памятаю, які гэта быў тэатр, што адбывалася на сцэне. Памятаю толькі, што гэта быў спектакль “Сіняя птушка” па Метэрлінку і што паказвалі яго ў Лепельскім раённым доме культуры, куды малую мяне прывяла мама. А яшчэ з таго паходу мне запомнілася праграмка — гэтакі сціпленькі аркуш паперы, складзены ў чатыры столкі. Яго трэба было два разы разгарнуць, каб пачытаць. І вось, памятаю, на адным з разваротаў была выява сіняй птушкі, здаецца, нават не аддрукаваная, а намаляваная ад рукі. Хутчэй за ўсё, гэта была пастаноўка нейкай дзіцячай студыі.
— А ўвогуле, як, у якім узросце ў вас па-сур’ёзнаму прачнулася цікавасць да тэатра?
— Яшчэ з пачатковай школы (а вучылася я ў лепельскай сярэдняй школе № 1) я займалася ў тэатральнай студыі пры раённым Цэнтры дзіцячай творчасці. У студыі тады працавала цудоўны чалавек Вольга Маханенка, якая фактычна і ўвяла мяне ў свет тэатра. І гэта, трэба сказаць, была дастаткова сур’ёзная тэатральная школа, якая дазваляла паглядзець знутры, як робіцца спектакль, чым жыве тэатр. Над кожнай пастаноўкай мы працавалі фактычна ўвесь навучальны год, з восені да мая. Мелі цесныя зносіны з рознымі тэатральнымі студыямі Мінска, Віцебска, удзельнічалі ў дзіцячых і юнацкіх тэатральных фестывалях. Часта ездзілі ў Віцебск на фестываль сцэнічных чытанняў “Школьны тэатр”, якія праводзіць Нацыянальны акадэмічны драматычны тэатр імя Якуба Коласа. І я памятаю, як у журы сядзеў тагачасны мастацкі кіраўнік тэатра Віталь Міхайлавіч Баркоўскі і як было адказна і пачэсна выступаць перад ім і яго калегамі. Потым, дарэчы, я сама ўжо была сябрам журы на фестывалі сцэнічных чытанняў “Школьны тэатр”. Можна толькі ўявіць сабе, колькі дзетак за гэты час далучылася да тэатра дзякуючы заўзятарам з Коласаўскага тэатра. І няхай гэтыя дзеткі не сталі акцёрамі, рэжысёрамі, тэатральнымі крытыкамі, але з іх дакладна ўжо выраслі ўважлівыя, удзячныя гледачы, якія неабыякава ставяцца да свету мастацтва, нешта ў ім разумеюць.
А ўжо бліжэй да старшых класаў я паралельна далучылася і да падлеткавай тэлестудыі ўсё ў тым жа Цэнтры дзіцячай творчасці. Кіраваў студыяй Аляксей Драбышэўскі, і гэта зноў жа быў для мяне цікавы і карысны творчы вопыт. Раз на месяц мы рабілі перадачы, якія ўключаліся ў сетку раённага вяшчання, ездзілі на фестывалі. З многімі з тых, з кім я тады пасябравала, падтрымліваю сяброўскія адносіны і сёння, хаця ўжо даўно не займаюся тэлебачаннем.

— А ў журналістыцы хто быў вашым першым настаўнікам?
— Алена Сяргееўна Цялятка, уласны карэспандэнт газеты “Віцебскі рабочы” па Лепельскім і яшчэ некалькіх раёнах. Сёння я дзіўлюся, як яе хапала і на ўласную працу, і на тое, каб займацца з намі, падлеткамі, якім была цікава журналістыка. А займалася яна з намі вельмі творча: асабліва не абмяжоўвала нас у выбары тэм, правіла нашы матэрыялы пры нас жа, як магла, старалася разварушыць нашу фантазію… Я і сёння часта звяртаюся да тых урокаў Алены Сяргееўны. Дзякуючы ёй, яшчэ да паступлення ў Інстытут журналістыкі БДУ я пазбавілася некаторых ілюзій наконт журналісцкай працы.

— Сёння вас, маладых і ўдумлівых тэатральных крытыкаў, якія актыўна, і нярэдка крытычна, пішуць пра тэатр у СМІ, не так ужо і шмат. А паколькі вас мала, дык гэта, напэўна, прызванне, а не проста нейкі збег абставін?
— Калі я паступіла ў БДУ на журналістыку, я ўжо на першым курсе ведала, што буду займацца толькі культурнай журналістыкай, тэатральнай крытыкай… Хаця гэта было няпроста — адстойваць выбраны кірунак. Разумееце, ну вось прыходзіць першакурсніца і кажа, што яна будзе пісаць пра тэатр. Гэта ж толькі першы курс, яшчэ 150 разоў усё можа перайначыцца, інтарэсы могуць дыяметральным чынам змяніцца… І адпаведнае стаўленне да першых праяўленняў такой вось самастойнасці ў выбары кірунку былі ў некаторых выкладчыкаў. Маўляў, паглядзі шырэй, можа, ты ўвогуле ўцягнешся ў нейкую зусім іншую галіну, а не ў тэатр. Але я ведала, што буду пісаць пра тэатр. І мне вельмі пашчасціла, што на журфаку мне сустрэлася мая самая галоўная настаўніца, якая паверыла ў мяне, развіла ўва мне ўсе мае здольнасці і схільнасці, літаральна адкрыла мне свет тэатральнай крытыкі, — Таццяна Дзмітрыеўна Арлова. Яна і да сённяшняга дня застаецца для мяне гэтакай тэатральнай маці і бясспрэчным аўтарытэтам.

— Алена Аляксандраўна, а што, на ваш погляд, адлюстроўвае сутнасць тэатральнай крытыкі? У чым яе сэнс?
— Не так даўно я чытала даследаванне Андрэя Масквіна, прысвечанае беларускаму тэатру пачатку ХХ стагоддзя, перыяду беларусізацыі 20-х гадоў, і тады таксама час ад часу ўзнікалі дыскусіі: якой мусіць быць тэатральная крытыка, што яна павінна адлюстроўваць у першую чаргу, на што адгукацца… А адказ, мне здаецца, на паверхні: тэатральная крытыка, тэатральная журналістыка, тэатральная навука — гэта тое, што пакідае след пра тэатр, які адбываецца тут і цяпер. У гэтым яе сутнасць, у гэтым яе сэнс. Бо, калі паразважаць, разумееш: тэатр — гэта вельмі няўдзячная справа з таго пункту гледжання, што мы можам праз гады і нават праз стагоддзі глядзець кіно, сузіраць скульптуру і жывапіс, а спектакль існуе з таго моманту, калі ён пачынаецца, і да таго моманту, як апускаецца заслона. А потым у нас ад яго як бы нічога і не застаецца, акрамя згадкі. Задача тэатральнага крытыка якраз у тым, каб усё-такі ўпісаць тэатр у культурна-гістарычны кантэкст, пакінуць пра яго след, каб ён застаўся ў гісторыі.

— Вы часта друкуецеся ў выданнях культуралагічнага кірунку, карацей, з поспехам упісваеце тэатральныя падзеі ў культурна-гістарычны кантэкст. Адзін з вашых артыкулаў, надрукаваны ў “Мастацтве” ў 2012 годзе, красамоўна называўся “Час бунтароў мінуў? Пра што думае тэатральная моладзь постсавецкай прасторы”. Калі можна, раскажыце, калі ласка, нашым чытачам тэзісна: пра што ўсё-такі думае тэатральная моладзь постсавецкай прасторы?
— Той артыкул быў напісаны па слядах І Міжнароднага маладзёжнага тэатральнага форуму ў Кішынёве, на якім мне давялося пабываць. Арганізатарам форуму выступіла Міжнародная канфедэрацыя тэатральных саюзаў. Гэтая арганізацыя тады сур’ёзна задумалася аб тым, што ў выніку разбурэння Савецкага Саюза тэатральныя супольнасці былых савецкіх рэспублік амаль перасталі камунікаваць, асабліва што тычыцца тэатральнай моладзі. Той форум і стаў спробай аднавіць колішнюю агульную культурную пляцоўку, паглядзець, параўнаць тое, што робяць маладыя рэжысёры на постсавецкай прасторы. Дарэчы, нядаўна ў Мінску прайшоў другі такі форум.
А тады, у 2012 годзе, у фэсце прынялі ўд зел дэлегацыі з Азербайджана, Арменіі, Беларусі, Грузіі, Казахстана, Кыргызстана, Латвіі, Літвы, Малдовы, Расіі, Узбекістана і Украіны. Для ўдзельнікаў форуму гэта быў сапраўды вельмі карысны вопыт — сабрацца разам, паглядзець на свае работы ў міжнародным кантэксце, падыскутаваць, паспрачацца. Чаго толькі быў варты, напрыклад, спектакль літоўскага рэжысёра Відаса Барэйкіса “Тэлефонная кніга” — мабыць, самая дзёрзкая пастаноўка фестывалю. Барэйкіс жа адкрыта смяецца з сучаснага еўрапейскага тэатра і яго інтэлектуальных гульняў, са слыннага метафізічнага літоўскага тэатра, які для яго гісторыя. Невыпадкова “Тэлефонная кніга” сустрэла халаднаватую рэакцыю журы ў складзе мэтраў і ў той жа час захопленыя водзывы маладых тэатральных крытыкаў, якія адзначылі гэты спектакль адмысловым прызам “За трывогу пра сучасны тэатр”. Але, папраўдзе, як я пісала ў тым артыкуле, “Тэлефонная кніга” была адзіным на форуме маніфестам, “праграмным” выказваннем. Прычым маніфестам не пакалення, а хутчэй толькі суполкі. Маніфестам, які пакуль што толькі адмаўляў (характэрная назва руху, які заснаваў Відас Барэйкіс, — No Theatre, нетэатр), не прапаноўваючы нічога канкрэтнага ўзамен. А наогул, той фэст тэатральнай моладзі паказаў, што яна хоча выказвацца ад сябе асабіста і не схіляецца да праграмных дэкларацый. Кожны думае пра сябе, і ў некага гэтыя думкі больш радыкальныя, больш дэструктыўныя, а ў некага — больш лаяльныя. Кожны шукае сябе, свае сцэнічныя інструменты, метады, сродкі. І, галоўнае, тэатральнай моладзі ёсць што сказаць.

— Алена Аляксандраўна, звернемся цяпер да зусім іншай тэмы. З 2014 года вы з’яўляецеся намеснікам галоўнага рэдактара найстарэйшага беларускага літаратурна-мастацкага і грамадска-палітычнага часопіса “Полымя” — іншымі словамі, правай рукой дырэктара — галоўнага рэдактара Выдавецкага дома “Звязда” Алеся Мікалаевіча Карлюкевіча ў кіраванні гэтым выданнем…
— Так, і гэта, мабыць, якраз збег абставін, а не прызванне. (Смяецца. — М.Ч.)

— І тым не менш. Разгарнуўшы студзеньскі нумар часопіса, быў прыемна ўражаны. І сапраўды, ёсць што пачытаць: недрукаваная раней кінааповесць Івана Шамякіна “Вера”, цікавыя ўспаміны Алеся Марціновіча “Былое, але не думы”, арыгінальны твор вядомага казахстанскага пісьменніка Немата Келімбетава “Зайздрасць”, успаміны Міколы Гіля пра Міхася Стральцова, сербская сатырычная афарыстыка дый яшчэ шмат чаго іншага. Значыць, з напаўненнем рэдакцыйнага партфеля праблем няма?
— Я не ведаю, ці ёсць такі рэдактар, які скажа, што ў яго зусім няма праблем з напаўненнем партфеля. Мне ўсё ж здаецца, што, як бы ні быў напоўнены гэты партфель у пэўны момант, вельмі важна не супакойвацца, не спыняцца ў пошуку новых адметных твораў, новых цікавых аўтараў, новых раней невядомых архіўных матэрыялаў. І ты насамрэч бясконца думаеш пра тое, што яшчэ можна пакласці ў рэдакцыйны партфель, дзе гэта ўзяць, дзе тое ўзяць, з кім паразмаўляць, што ў сённяшняй літаратуры з’яўляецца новае і як гэтае новае можа быць упісана ў фармат выдання… Тым больш гэта якраз і ўваходзіць у задачы літаратурна-мастацкага часопіса — выпрацоўваць новыя крытэрыі ацэнкі твора, новыя літаратурныя нормы і, безумоўна, друкаваць новае — не ў тым плане, што гэта толькі-толькі напісана, а менавіта з пункту гледжання новых форм. І я, напрыклад, вельмі рада, што ў мінулым годзе на старонках часопіса з’явіліся нататкі з фэйсбука Уладзіміра Сцяпана — такога тыпу літаратуру “Полымя” яшчэ не друкавала.
Мы шмат працуем з архіўнымі матэрыяламі. У гэтым сэнсе з нядаўніх ці адносна нядаўніх публікацый асабліва запомніліся лісты да Стафаніі Станюты (яе загадкавая гісторыя кахання), дзённікі Міколы Лобана, перапіска Васіля Быкава з Ігарам Дабралюбавым, урыўкі з архіва Уладзіміра Конана, які быў выратаваны фактычна дзякуючы настаўнікам.
Вялікія перспектывы сёння адкрываюцца перад жанрам нон-фікшн, які мы таксама не абыходзім увагай. Летась да 70-годдзя Вялікай Перамогі мы друкавалі ў двух нумарах надзвычай цікавыя ўспаміны Льва Коласава, нашага знакамітага філатэліста. У дзяцінстве ён перажыў акупацыю ў Лунінцы, яго разам з сям’ёй вывезлі ў Германію літаральна за 3 дні да таго, як у горад увайшлі савецкія войскі. І вось ён, быццам пад мікраскопам, паказвае жыццё пад акупацыяй, фіксуе ўсё да самых дробязей: і як немцы прымушалі чысціць на могілках дарожкі, і якое кіно глядзелі ў акупіраваным Лунінцы, і нават тое, як уражвалі яго гузікі на партрэце Гітлера, што вісеў ва ўправе… Проста неверагодная чалавечая памяць (Леў Леанідавіч быў жа зусім малы падчас вайны) і неверагодная чалавечая оптыка! Мабыць, невыпадкова ён стаў філатэлістам і ўсё сваё жыццё займаецца збіраннем ды апісаннем паштовых марак. Гэтак жа, да самых драбніц, ён апісаў ва ўспамінах і сваё дзяцінства.

— Чым парадуеце ў наступных нумарах?
— Што тычыцца нашых асноўных раздзелаў прозы і паэзіі, думаю, усё больш увагі будзем удзяляць творам маладых літаратараў. Узроставая планка “Полымя” з кожным годам зніжаецца, разбураючы такім чынам стэрэатып, маўляў, “Маладосць” — для маладых, “Полымя” — для сталых і старых. Такога стэрэатыпа ўжо няма…
Не забудзем пра архіўныя матэрыялы. Так, неўзабаве я падступлюся да лістоў Васіля Віткі.
З нон-фікшн з’явіцца “Інстытут” — своеасаблівы працяг “Вучэльні” Адама Глобуса, дакументальныя нататкі Віктара Шніпа з цыкла “Заўтра была адліга”.
Словам, мы пастараемся не расчараваць чытача.

— Алена Аляксандраўна, напрыканцы некалькі “восьмасакавіцкіх” пытанняў. Увогуле, гэтае свята, Міжнародны жаночы дзень, 8 Сакавіка, для вас многа значыць? Ці вы ставіцеся да яго проста як да кан’юнктурнай выдумкі Клары Цэткін?
— Па шчырасці, мне неяк ніякавата святкаваць тое, што я жанчына, таму я вельмі спакойна стаўлюся да гэтага свята і амаль ніяк яго не святкую. Але прыемна, што ў пачатку вясны ёсць дзень, калі можна глядзець на гэтую вясну і засяродзіцца на ёй, а не на працы ці на чым-небудзь яшчэ.

— У чым жаночае шчасце?
— Ведаеце, ёсць такі фільм — “Кахаць” расійскага рэжысёра Міхаіла Каліка. Ён быў зняты ў 1968 годзе, але па тэлевізары яго пачалі паказваць пазней, толькі недзе падчас перабудовы. Гэта такі адмысловы чорна-белы фільм-альманах, які складаецца з чатырох гісторый пра каханне паводле розных літаратурных твораў, а гэтыя гісторыі перамяжоўваюцца дакументальнымі ўстаўкамі, у якіх на пытанне “Што значыць кахаць?” адказваюць святар Аляксандр Мень і самыя розныя прахожыя. І ёсць там момант, калі з гэтым пытаннем звяртаюцца да адной маладой жанчыны. Яна спяшаецца некуды, размахваючы сумачкай, а тут яе выхопліваюць, ставяць перад камерай: “Што значыць каханне? Што вы думаеце пра каханне?” А яна так шчыра-разгублена: “Я? Я нічога не думаю. Я кахаю!” Дык вось і я нічога не думаю пра шчасце. Я шчаслівая!

Мікола ЧЭМЕР.