Рэй Інтэрнэт-версія дадатку да "Настаўніцкай газеты"
Да 120-годдзя Кандрата Крапівы
У снежні 1922 года, на самым пачатку свайго творчага шляху, Кандрат Крапіва напісаў цікавы алегарычны верш “Крапіва”, які адразу стаў папулярным сярод чытачоў. Даследчыкі называюць яго паэтычнай дэкларацыяй, праграмным творам пісьменніка. Верш раскрываў змест псеўданіма аўтара і абгрунтоўваў сатырычную стратэгію мастацкай творчасці: “Я ў мастацкім агародзе // Толькі марная трава. // А якая? — смех, дый годзе: // Я — пякучка-крапіва. // Я расту вось тут пад плотам // І не так даўно ўзышла, // А ўжо многім абармотам // Рукі-ногі папякла”.
Тады на слыху былі псеўданімы: Чарот, Пушча, Дудар, Вольны, Чырвоны, Чорны, Галодны і г.д. На пытанне пра тое, чаму ён абраў псеўданім Крапіва, Кандрат Кандратавіч адказваў: “Матывы былі розныя. Па-першае, я не лічыў свае творы таго часу сапраўды мастацкімі і саромеўся падпісваць іх сваім прозвішчам. Па-другое, маё прозвішча — Атраховіч — нязручнае для вымаўлення і нялёгкае для запамінання. Па-трэцяе, сатырычны характар маіх твораў, у якіх часам называліся і сапраўдныя імёны, патрабаваў нейкага прыкрыцця хоць бы ў выглядзе псеўданіма. У адпаведнасці з характарам жанру я і выбраў “Крапіву”.
І псеўданім, і аўтарскі каментарый да яго ў пэўнай ступені выяўляюць галоўны структурны стрыжань творчай індывідуальнасці Кандрата Атраховіча. Стрыжань гэты — асветніцтва. Ён адначасова мастак і асветнік, прычым маральна-этычны пафас часта нават пераважаў у Крапівы над эстэтычным. Гэтую акалічнасць, на наш погляд, і варта перш за ўсё ўлічваць падчас даследавання пытання аб арыгінальнасці пісьменніка і яго ўзаемадачыненнях з беларускай літаратурай. Ён — з плеяды беларускіх пісьменнікаў-асветнікаў. Але гэта асветнік новага часу, адзін з заснавальнікаў беларускай савецкай літаратуры. У той час у савецкай літаратуры тварылі розныя майстры: Уладзімір Маякоўскі, Дзям’ян Бедны, Міхаіл Булгакаў, Міхаіл Зошчанка, Вячаслаў Шышкоў… Сатырычны струмень гэтай літаратуры быў моцны. Кандрат Крапіва знайшоў належнае месца ў адзначаным шэрагу, але быў бліжэй да нацыянальнай мастацкай традыцыі, да жанру “гутаркі”, распаўсюджанага ў беларускай дарэвалюцыйнай літаратуры. Пра гэта сведчаць такія яго творы, як “Людзі — суседзі!”, “Што я бачыў на “Трэку”, “Гульня ў жмуркі”, “Каго мне ўзяць за кума?”, “Год Сцяпана-лайдака”, якім уласціва вастрыня сацыяльна-бытавой праблематыкі, сюжэтнасць, сказавасць інтанацыі. Аўтар, відавочна, ухіляўся ад звышнавацый, усялякіх эксперыментальных празмернасцей, характэрных для многіх літаратараў 20-х гадоў. Прастата і даступнасць вылучалі Кандрата Крапіву на гэтым фоне. I, як ні дзіўна, у яго не было пераймальнікаў: пісьменнік стаяў неяк асабняком, дарэчы, добра гэта ўсведамляючы.
Але глыбокая ўнутраная сувязь з нацыянальнай культурай, несумненна, была. Маюць рацыю тыя даследчыкі, якія бачаць у яго з’яўленні на беларускай “ніве” факт заканамерны, сацыяльна абумоўлены. У плане маральна-эстэтычным Крапіва-сатырык вырас з таго, што літаратуразнаўцы называюць “народнай смехавой творчасцю” (выраз Міхаіла Бахціна). Беларускі фальклор і літаратура ў паказе сваіх герояў не пазбягалі ні шаржу, ні кпінаў, ні парадзіравання і скамароства. Байкі Крапівы — прамое і непасрэднае, амаль не апасродкаванае нейкімі прыватна-аднаразовымі, асабовымі сітуацыямі выяўленне сацыяльных і маральных асаблівасцей народнага жыцця. Пачуццё гумару не пакідала беларускі народ у самыя цяжкія часы. Гэта і знайшло сваё ўвасабленне ў творах Кандрата Крапівы, набыўшы там пэўную накіраванасць, узмацніўшыся да вострай сатыры, а нярэдка і да сарказму.
Адзін з самых ранніх твораў Крапівы — верш “Ігрышча”. Прадметам мастацкага асэнсавання ў ім з’яўляецца звычайная вясковая вечарынка. Прыняць удзел у скоках ці проста паглядзець на іх у хату да Агаты “сышлася вёска ўся”, ад малога да старога. “Тут сынок, ды тут і тата, тут унучак, тут і дзед”, — кажа паэт. “Сцёпка ціскае гармонік, той пішчыць, як парася”. Паэт выяўляе сваё непрыняцце старых форм грамадска-культурнага жыцця на сяле, асуджае абмежаванасць інтарэсаў, прымітыўнасць адпачынку мола-дзі, бескультур’е і нявыхаванасць. На першых ролях у вячэрніх скоках выступаюць тыя з вяскоўцаў, хто не дужа ахвочы да працы днём. “Як ідзе ж Паўлінін Тодар, // Дык аж дзівяцца ўжо ўсе, — чытаем у вершы. — Да работы, здэцца, лодар, // Тут, як чорт яго нясе”. Як лёгка заўважыць, тонкай іроніяй, сатырычным высмейваннем напоўнены аўтарскія параўнанні і характарыстыкі, у якіх стома ад скокаў суадносіцца са стомай ад цяжкой сялянскай працы. Паэт сцвярджае думку аб тым, што на месца такіх форм адпачынку на вёсцы, як бязладнае ігрышча з яго распушчанасцю нораваў, шумам-гоманам, крыкам, лаянкай і “дзікім градам адборных мацюкоў”, павінны прыйсці сістэмная культурна-асветная праца і самаадукацыя, звязаныя з духоўнасцю, кнігамі, імкненнем да ведаў.
Неяк незаслужана абыдзена ўвагай даследчыкаў цікавая і павучальная байка Кандрата Крапівы “Каршун і Цецярук”, прысвечаная выкрыццю абыякавасці і баязлівасці, падхалімства і ўгодніцтва. Стары Каршун раптам “стаў хваліцца на ўвесь лес, // Што ён — спявак вялікі”. Гэтую амбіцыйную і беспадстаўную прэтэнзію на мастацтва асуджаюць іншыя лясныя птушкі, у прыватнасці, галкі і сіваграк, аднак толькі шэптам, “на вушка”. Асяроддзе страху, маўчання і прыніжанасці становіцца спрыяльнай глебай для развіцця негатыўных якасцей, самасцвярджэння непрыстойных асоб. У ім спакваля выспявае амаральны ўчынак Цецерука, які, каб узвысіцца над іншымі, крывадушна абвяшчае Каршуна выдатным спеваком, сапраўдным мастаком. Імкнучыся дагадзіць свайму начальніку, Цецярук адмаўляе ў таленце спевака нават такому агульнапрызнанаму майстру, як Салавей, і, наадварот, беспадстаўна ўзвышае зусім няздатную да мастацтва Варону, якая, на яго думку, “мацней і за Шпака, і за Грака”. Зразумела, змадэляванае на аснове стасункаў і ўзаемаадносін у птушыным асяроддзі аўтар праецыраваў на сацыяльную сферу, чалавечае грамадства.
Значнае месца ў творчасці Кандрата Крапівы даваеннага перыяду належыць заходнебеларускай тэматыцы. Пісьменнік уважліва сачыў за тым, як разгортваліся падзеі па той бок Рыжскай мяжы, актыўна адгукаўся на іх, выступаючы палымяным абаронцам сваіх прыгнечаных і занядбаных заходніх братоў. Вершы “На “крэсах усходніх”, “Польскаму пану ў дзень стварэння Беларускай дывізіі”, “Не да “бжуху” страва” і іншыя сведчаць пра тое, што ён выступаў супраць палітыкі дэнацыяналізацыі беларускага этнасу, якую праводзілі польскія ўлады на “крэсах усходніх”, супраць абмежавання сацыяльных правоў і свабод беларусаў. Верш “Не да “бжуху” страва” прысвечаны самому факту падзелу Беларусі ў адпаведнасці з Рыжскай мірнай дамовай 1921 года і яго вынікам: “Кускі смачныя цалком // Пан глытае век-вяком, — // Так жа вось вайной мінулай // Польшча “крэсы” праглынула. // Толькі гэтакі кусок // Каб не вылез ёй праз бок…”
У 1922 годзе ў выніку падрыхтоўкі да выбараў у вышэйшы заканадаўчы орган дзяржавы Сойм актывізавалася грамадска-культурная і палітычная дзейнасць нацыянальных меншасцей Польскай Рэспублікі. Для падрыхтоўкі да выбараў быў створаны выбарчы блок беларусаў, украінцаў, яўрэяў і немцаў, асобна паўстаў таксама Беларускі выбарчы камітэт у Вільні. Як вядома, у 1922 годзе ў польскі Сойм і сенат прайшло 14 беларускіх паслоў, і гэта было вялікае дасягненне нашых суайчыннікаў. Пасля выбараў паслы ад нацыянальных меншасцей аб’ядналіся ў асобны дэпутацкі блок, а таксама былі створаны іх самастойныя соймавыя фракцыі, у тым ліку і Беларускі пасольскі клуб на чале з Б.Тарашкевічам. Зразумела, што з гэтай сілай вымушаны былі лічыцца ўладныя структуры ўсіх узроўняў. Выступаючы з гадавой справаздачай аб дзейнасці ўрада на пленарным пасяджэнні Сойма, прэм’ер-міністр Польшчы У.Сікорскі не шкадаваў кампліментаў для нацыянальных меншасцей, называў іх неад’емнай часткай польскага грамадства, адзначаў, што дзяржава будзе выконваць свае абавязкі перад беларусамі і ўкраінцамі, агавораныя ў Версальскім і Рыжскім трактатах, абяцаў падтрымку ўсіх грамадска-культурных ініцыятыў і пачынанняў. Прамова У.Сікорскага стала прадметам з’едлівай іроніі і сатырычнага асмяяння ў вершы Кандрата Крапівы “На “крэсах усходніх”.
Вершам “Праметэй” аўтар адгукнуўся на разгром польскімі ўладамі Беларускай сялянска-работніцкай грамады, у прыватнасці, на заключны судовы працэс над яе кіраўнікамі, які адбыўся ў лютым — маі 1928 года ў Вільні. Народ Заходняй Беларусі асацыіраваўся ў свядомасці паэта са старажытнагрэчаскім тытанам — Праметэем. Як і прыкуты да скалы за перадачу агню людзям Праметэй, “рукою панскаю прыкуты” заходнебеларускі народ таксама церпіць страшныя мукі, пакутуе пад польскім сацыяльным і нацыянальным прыгнётам: “Ён сэрца рве. Ён шчыпле печань. // Ён п’яны выглядам крыві… // Крывавы баль, аднак, не вечны, // Калі ў грудзях агонь жывы”.
Творчасць Кандрата Крапівы развівалася ў рэчышчы авангардных ідэйных тэндэнцый беларускай савецкай літаратуры. Бязлітасным асуджэннем апанентаў поўняцца вершы паэта “Балабонь да пары, балабонь”, “Кат у няміласці”, “З фашыстоўскай падваротні” і іншыя, у якіх падвергнуты знішчальнай крытыцы канкрэтныя гістарычныя асобы, перыядычныя выданні і г.д.
Асаблівым попытам сярод заходнебеларускіх чытачоў карысталася паэма Крапівы “Біблія”, якая, па словах П.Пестрака, “пераходзіла з вёскі ў вёску ў рукапісным выгля-дзе — на школьных сшытках у клетачку, каб гусцей можна было напісаць, каб больш змясцілася. У такім выглядзе яе пранеслі і ў турму. Я сам пазнаёміўся з “Бібліяй” у пружанскай турме. Помню, як цяпер, пасля паверкі садзіліся ўсе ўкруг за стол, і я хлопцам чытаў “Біблію”. Чытаць яе было цяжка, бо не паспееш ты прачытаць страфы, як выбухае такі грамовы смех, што аж вераб’і з падаконнікаў фыркаюць са спалоху”.
Прыцягвалі Кандрата Крапіву і літаратурна-палітычныя спрэчкі і барацьба таго часу. На жаль, не даследавана ў нас тэма “Крапіва і Купала”. Сатырычны верш Крапівы “Янкавы казкі” (1923) — празмерна аўтарытарны ў дачыненні да Янкі Купалы, які ў той час не падзяляў аптымізму маладнякоўцаў у адносінах да новай тагачаснай явы. Аднак і сам Крапіва не пайшоў за бальшавікамі па шляху татальнага пераўтварэння быцця, звязанага з рэалізацыяй усіх планаў наступу на прыроду. У ім заўсёды быў моцны здаровы сэнс. Нават да згаданых “Янкавых казак” ён праз пэўны час палічыў патрэбным зрабіць своеасаблівы пастскрыптум: “Выбачай жа, Янка, брат, — // Памыліўся я, ды рад, // Што сляпыя ўсе калекі // Адчынілі ўжо павекі. // Праўду кажуць-такі ў нас, // Што найлепшы доктар — час”.
Пісаць вершы і байкі Кандрат Крапіва не пакідаў да канца свайго жыцця. Што ж да прозы, то яго апавяданні 20-х гадоў нагадваюць творы Міхаіла Зошчанкі, хаця ў іх у першы час пераважае сатырычна-прыкладны, асветніцкі пачатак (“Людзі-суседзі”, “Снег ідзе”, “Вайна” і інш.). З цягам часу, аднак, Крапіва імкнуўся глыбей раскрыць унутраны свет чалавека і стаў вопытным майстрам псіхалагічнай прозы. На рубяжы 20—30-х гадоў ён стварыў сацыяльна-бытавы раман “Мядзведзічы”, у якім намаляваў карціну беларускай вёскі 20-х гадоў, пераднавальнічную атмасферу напярэдадні калектывізацыі. Раман не страціў свайго гісторыка-мастацкага значэння да цяперашняга часу. Яго цэнтральны герой Юзік Верамейчык — тыповая фігура маладога чалавека 20-х гадоў, у мінулым удзельніка грамадзянскай вайны, які вяртаецца ў роднае сяло з намерам зрабіць крок да новага жыцця… Асноўная, выніковая думка пісьменніка: мужык не можа існаваць па-за турботамі пра зямлю, пра сваю працу на ёй, — не страціла сваёй філасафічнасці і актуальнасці і сёння.
Мысленне Крапівы-драматурга выспявала ў “баечна-гутарковым” перыядзе яго творчасці. Славутая камедыя “Хто смяецца апошнім”, створаная ў 1939 годзе, па сіле абагульнення, мастацкай дасканаласці, сцэнічнасці з’явілася адной з вяршынь савецкай драматургіі 30-х гадоў. Здзіўляе мастацкая пераканальнасць яе персанажаў. Вобразы Тулягі, Гарлахвацкага, Зёлкіна і іншых герояў сталі тыповымі і абагульняльнымі.
У 1939 годзе Кандрат Крапіва — былы штабс-паручнік — удзельнічаў у паходзе за вызваленне Заходняй Беларусі ў якасці камандзіра стралковай роты. Потым ваяваў на “лініі Манергейма” ў Фінляндыі. “Праз год, — успомніць ён пазней, — мне зноў давялося апрануць шынель, каб удзельнічаць у чацвёртай “маёй” вайне, якая прынесла незлічоныя бедствы маёй роднай Беларусі і ўсёй савецкай краіне”. Пісьменнік працаваў у франтавой газеце “Красноармейская правда” — той самай, у якой упершыню выступіў у друку. Вайна зрабіла актуальнымі ранейшыя формы сатыры — памфлет, фельетон, эпіграму, гутарку.
Яго напружаная работа ў гады вайны ў перыядычных выданнях набліжала перамогу. Не забываў ён і пра драматургію. У гэты перыяд напісаны п’есы “Проба агнём” і “Мілы чалавек”.
Плённа працаваў Крапіва ў розных жанрах драматургіі і пазней. У 1973 годзе ён стварыў сваю “фантастычную камедыю” “Брама неўміручасці”, якая, на нашу думку, дае падставы меркаваць, што пад канец жыцця пісьменнік у пэўнай ступені зняверыўся ў ідэях і ў ідэалогіях — у іх здольнасці ахапіць цэласную карціну быцця, карэнным чынам змяніць чалавечую прыроду. Калі ўважліва прачытаць п’есу, то можна прыйсці да высновы, што аўтару “Брамы неўміручасці” ідэі, нават самыя маштабныя, здаюцца абстрактнымі. У гэтым сваім творы ён набліжаецца да шырокай панарамы жыцця. Уражвае духоўная насычанасць п’есы, вострая пастаноўка пытання пра сэнс чалавечага быцця, месца чалавека на зямлі. Аўтар зыходзіць з нераўнамернасці развіцця навукова-тэхнічнага і маральнага прагрэсу, закранаючы розныя аспекты гэтай праблемы — сацыяльна-эканамічныя, біялагічныя, маральна-этычныя і філасофскія. У камедыі створаны тыповыя сатырычныя характары. Герантолаг Дабрыян адкрыў закон неўміручасці. Плёнам гэтага яго адкрыцця спяшаюцца пакарыстацца Дажывалаў, Караўкін, Шусцік, Скараспей, Застрамілава і іншыя, якія хацелі б быць неўміручымі, “вечнымі”. Перад веліччу вечнасці драматург, паводле яго слоў, паказвае “звычайных людзей, добрых і дрэнных, з іх характарамі, грамадскімі і асабістымі інтарэсамі і маральнымі якасцямі”.
Гэтыя “звычайныя” людзі часам здзіўляюць сваёй нахабнасцю, цынізмам, адсутнасцю элементарнай чалавечай прыстойнасці. Гэта і ёсць рэальныя людзі ў рэальным жыцці. Такімі зрабіла іх прырода і ўмовы грамадскага існавання, і яны не хочуць стаць лепшымі. Славуты гумар драматурга часам набывае саркастычную афарбоўку. Уражанне такое, што гарлахвацкія і зёлкіны добра прыжыліся ў чалавечым грамадстве. “Фантастычная камедыя” прымушае задумацца над складаным жыццём і яго супярэчнасцямі, дазваляе бліжэй зразумець духоўны свет сучасніка, яго погляды і інтарэсы, адносіны да будучыні.
Драматургія Кандрата Крапівы — галерэя тыпаў. У старажытнага аўтара Феафраста ёсць кніга “Характары”, у якой ён апісвае розныя чалавечыя тыпы — найперш адмоўныя. Такое даследаванне можна было б зрабіць на матэрыяле камедый Крапівы. Мяркуем, што з цягам часу нашы крытыкі, сацыёлагі, маралісты гэтым зоймуцца. Цікавая праца можа атрымацца.
Спадчына класіка беларускай літаратуры, урокі яго творчасці, ідэі і вобразы, несумненна, спатрэбяцца ў будучым, яны будуць карысныя для наступных пакаленняў беларускіх пісьменнікаў і дзеячаў культуры. I не толькі для іх — для ўсіх.
Уладзімір ГНІЛАМЁДАЎ,
акадэмік НАН Беларусі;
Мікола МІКУЛІЧ,
кандыдат філалагічных навук.