Анатоль БУТЭВІЧ: “Мяне на гэтай зямлі трымаюць вера і надзея…”

Імя пісьменніка Анатоля Бутэвіча добра вядома ў культурніцкіх колах Беларусі. У мінулым — старшыня Дзяржаўнага камітэта па друку (1990—1992), міністр інфармацыі (1992—1994), міністр культуры і друку (1994—1996), Генеральны консул Рэспублікі Беларусь у Гданьску (1996—1998), Надзвычайны і Паўнамоцны Пасол Рэспублікі Беларусь у Румыніі (1998—2000). А сёння — проста добры пісьменнік і няўрымслівы даследчык айчыннай гісторыі, нераўнадушны і надзвычай актыўны чалавек, якога можна часта ўбачыць на тэатральных і кінапрэм’ерах, вернісажах, іншых знакавых культурных мерапрыемствах, пастаянны ўдзельнік Міжнароднай навукова-асветніцкай экспедыцыі “Дарога да святыняў”. Анатоль Іванавіч — аўтар шматлікіх кніг гістарычнай прозы і гісторыка-дакументальнай літаратуры, у тым ліку рамана “Каралева не здраджвала каралю” пра каханне 17-гадовай Соф’і Гальшанскай і 70-гадовага караля польскага і вялікага князя літоўскага Ягайлы, “Таямніцы Мірскага замка. Падарожжы па сівых мурах з Адамам Міцкевічам”, “Раскіданае гняздо крывіцкай славы”, серыі “Сем цудаў Беларусі” і інш., кніжак для дзяцей, перакладаў.
Надоечы ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі адбыўся творчы вечар пісьменніка, прымеркаваны да яго нядаўняга 65-гадовага юбілею і выхаду яго новай кнігі “Таямніцы Нясвіжскага замка. Падарожжа ў глыб стагоддзяў з Уладзіславам Сыракомлем” (Выдавецкі дом “Звязда”), дзе аўтар з той жа скрупулёзнасцю, як і ў выпадку з кнігай пра Мірскі замак, прасочвае найбольш значныя і займальныя старонкі гісторыі Нясвіжа і роду Радзівілаў, асабліва завастраючы ўвагу на тайнах і загадках, звязаных з Нясвіжскім замкам, па-свойму спрабуючы іх разгадаць. Каб павіншаваць Анатоля Бутэвіча з юбілеем і з выхадам яго новай кнігі, у Нацыянальную бібліятэку ў той дзень завіталі многія вядомыя дзеячы культуры, у прыватнасці, старшыня Беларускага фонду культуры Уладзімір Гілеп, дырэктар Дырэкцыі замежнага вяшчання Беларускага радыё (радыёстанцыя “Беларусь”) Навум Гальпяровіч, галоўны рэдактар часопіса “Вясёлка” і старшыня Беларускага дзіцячага фонду Уладзімір Ліпскі, дырэктар Выдавецкага дома “Звязда” Алесь Карлюкевіч (дарэчы, ён быў вядучым вечарыны), першы намеснік старшыні Саюза мастакоў Беларусі Рыгор Сітніца, народная артыстка Беларусі Марыя Захарэвіч, дырэктары музеяў, пісьменнікі і інш.
Натуральна, узяў слова на сустрэчы і сам Анатоль Іванавіч, які шмат і цікава расказваў і пра ўласны “бэкграўнд” (дзяцінства на хутары Язавец на Нясвіжчыне, першыя сустрэчы з гісторыяй, першыя адкрыцці, захапленні і расчараванні), і пра Беларусь ды яе гісторыю праз прызму ўласнага досведу. Ніжэй мы змяшчаем фрагменты выступлення пісьменніка, якія, здаецца, дастаткова поўна раскрываюць яго асобу. 

***

Я нарадзіўся ў 1948 годзе. І вось неяк нечакана для сябе прыдумаў-знайшоў адну цікавую, на мой погляд, формулу — што для мяне 1948 год. Нават без разважанняў, толькі канстатацыя фактаў. 1948 год — гэта тры гады пасля Вялікай Перамогі, чатыры гады пасля вызвалення Беларусі. 563 гады з часу заключэння Крэўскай уніі, калі Вялікае Княства Літоўскае набыло новы статус, новы кірунак жыцця ў Еўропе. 526 гадоў з часу чацвёртага шлюбу Ягайлы з Соф’яй Гальшанскай у нашым Наваградскім замку. 431 год з часу выхаду першай беларускай кнігі, выдадзенай Францішкам Скарынам. 365 гадоў з часу закладкі мураванага Нясвіжскага замка. І ажно 43 гады да незалежнасці Беларусі! 1948 год — гэта 31 год з часу Вялікай Кастрычніцкай сацыялістычнай рэвалюцыі. 17 гадоў да палёту Гагарына. 9 гадоў з часу ўз’яднання Заходняй і Усходняй Беларусі ў адну дзяржаву. Ну, і яшчэ сякія-такія знакавыя, асабістыя для мяне і некаторых дарагіх мне людзей лічбы. У 1948 годзе быў усяго 31 год Эльжбеце Радзівіл — апошняй жыхарцы былога радзівілаўскага Нясвіжа. Цяпер яна жыве ў Варшаве, летась адзначыла 95-годдзе і прылятала яшчэ сюды ў Мінск, дзе мы з ёй мелі спатканне ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі. Усяго 20 гадоў у 1948 годзе было Радзіму Гарэцкаму, 16 гадоў — Адаму Мальдзісу, 13 гадоў — Васілю Зуёнку, 10 гадоў — Уладзіміру Гілепу, 6 месяцаў — Навуму Гальпяровічу. 35 гадоў было Івану Бутэвічу, якому 25 красавіка гэтага года споўнілася б 100 гадоў, і 25 гадоў — Марыі Бутэвіч, якой бы сёлета ў жніўні споўнілася 90 гадоў. 27 гадоў заставалася да нараджэння Сяргея Бутэвіча, майго першынца, 29 гадоў — да нараджэння Веры Бутэвіч і 35 гадоў — да нараджэння Надзі Бутэвіч. І, нарэшце, самае дзіўнае супадзенне. У 1948 годзе быў падпісаны дагавор аб дружбе, супрацоўніцтве і ўзаемнай дапамозе паміж СССР і Румынскай Народнай Рэспублікай, а праз 50 гадоў у Бухарэсце з’явіўся першы пасол незалежнай Беларусі, якім быў Бутэвіч… Вось што для мяне 1948 год, год майго нараджэння.

***

Я нарадзіўся на хутары Язавец, што непадалёк ад Нясвіжа. Даўно няма таго хутара, даўно няма тых сцежак, выплесканых нагамі людскімі, у тым ліку і маімі дзіцячымі. Хутар Язавец! Разладдзе, бязладдзе прастору, якога не абняць, не перайсці, не прайсці… І толькі маланкі гахаюць над гэтым прасторам, і толькі гром грукоча над страхой саламянай, а вецер здзірае яе, каб тая залева, якую нясе навальніца, дажджом пралілася на земляную падлогу нашай хутарской хаты. І не толькі нашай. Падлога была, можа, толькі ў аднаго ці двух тых хутаранскіх жыхароў… Але гэта тым не менш не перашкодзіла пасля ўз’яднання Заходняй Беларусі прыехаць на той хутар, дзе было хат, можа, дваццаць пяць, адпаведным органам з разнарадкай, забраць, раскулачыць, вывезці сем сем’яў… І забралі, і раскулачылі. Самых бедных, самых галодных. Дзе было па васьмёра дзяцей, і гэтыя дзеці хадзілі ў адных штоніках. Гэта, на жаль, праўда. Але праўду гэтую я зведаў нашмат пазней.
Як нашмат пазней я даведаўся і пра тое, што васьмігадовая Вяліка-Ліпская школа, дзе я вучыўся, размяшчалася ў будынку былога палаца Абуховіча — з таго самага славутага роду Абуховічаў, з якім звязаны вядомы літаратурны помнік “Ліст да Абуховіча”. Я вывучаў яго на філфаку. І сённяшнія філфакаўцы таксама вывучаюць.
Не ведаў я і пра тое, хто такія насамрэч Радзівілы. А як мог ведаць, калі ў Беларускай Савецкай Энцыклапедыі пра Радзівілаў, як і пра іншыя шляхецкія роды, было напісана, што Радзівілы — прыгнятальнікі народа?

***

На жаль, і сёння дзе-нідзе яшчэ можна сустрэць крытычныя адносіны да Радзівілаў, маўляў, яны такія, яны сякія, навошта іх гераізаваць. Так, магчыма, гераізаваць і не трэба, але і дэгераізаваць таксама не трэба. Гэта той са шматлікіх родаў, які для нашай зямлі зрабіў вельмі і вельмі шмат. Яны што, былі вялікімі канцлерамі літоўскімі, гетманамі літоўскімі ці ваяводамі віленскімі дзеля таго, каб разбураць гэтую краіну?! Яны што, былі засланцамі ў чужое асяроддзе, каб нішчыць тут усё? Выбачайце! Тысячу разоў не! Яны і будавалі, і кніжкі выдавалі, і карціны збіралі — усё дзеля гэтай зямлі, дзеля гэтых людзей, дзеля іх узвышэння. І, скажам, тая ж Магдалена Радзівіл спрыяла таму, каб выйшла адзіная кніжачка Максіма Багдановіча “Вянок”! Яна грошы свае на гэтую кніжачку дала! І давала на іншыя карысныя справы, на школы беларускія. Сама наша зямля дала ёй адчуванне — быць гаспадыняй, вартай гэтай зямлі. І тое ж можна сказаць пра Радзівілаў, што стваралі тэатры, фундавалі вытворчасць слуцкіх паясоў, арга-нізоўвалі знакамітую Смаргонскую акадэмію…

***

У той дом Абуховіча я хадзіў у школку за пяць кіламетраў у другую змену. Дарогі ад хутара ніхто не прабіваў. Зімой снег быў ці не заўсёды такі, як у гэтую зіму. А ў шэсць вечара зімой ужо і цёмна было. Вяртаўся праз лясок, які мы называлі Школьным. Не ішоў, а поўз у прамым сэнсе гэтага слова, таму што снег сыпкі быў, а яшчэ таму, што паліто было да пят. Куплялі тады навырост, каб хапіла да сёмага класа… Тым не менш хутарское дзяцінства запомнілася мне той натуральнай чысцінёй і шчырасцю, тым калектыўным жыццёвым ладам, якіх, напэўна, больш нідзе не бачыў. Усе святы — дажынкі, зажынкі, дакопкі, закопкі — мы, хутаране, святкавалі самі па сабе. Збіраліся ў некага ў хаце. Кожны прыносіў з сабой што мог. Гэта называлася ў нас ігрышча… Добра, на хутары быў гармонік у дзядзькі Васіля, ён іграў, і я бачыў, як хутаране танцавалі захоплена, ажно пыл курэў, як яны цалаваліся, любіліся… Усё гэта было для мяне адкрыццём жыцця. Пазней зразумеў тое галоўнае, у чым заключалася гэтае адкрыццё — тая наша хутарская суполка была калектыўнай суполкай.
Ужо калі ў 1956 годзе мы пераехалі ў вёску Баяры, гэтай калектыўнай суполкі стала менш. Потым у Мінску, дзе, выбачайце, як у куратніку жывём адзін над адным, але часам не ведаем, хто побач у пад’ездзе жыве, пра гэтую калектыўнасць наогул не выпадала гаварыць… І вось жа парадокс! Як нядзіўна, хутарская раз’яднанасць была больш калектыўнай, чым гарадская скучанасць! Усведамленне гэтага, дарэчы, пазней дазволіла мне зразумець, што мы, беларусы, цікавыя сусветнай супольнасці не тым, чым мы падобныя да іншых, а найперш тым, што нас адрознівае ад іншых, тым, што мы можам даць чалавечай супольнасці свайго, беларускага. А, дзякуй богу, і давалі, і даём. Беларусы — гэта наогул нацыя донараў. Можна называць дзясяткі, сотні выбітных асоб, якіх мы далі свету. Ад Сімяона Полацка да Ігната Дамейкі і Тадэвуша Касцюшкі. Так, яны жылі і дзейнічалі дзеля дабра іншых народаў, але ж яны тут нарадзіліся і першасная іх загартоўка была туташняй. Дык ці можна выкідаць іх з нашай гісторыі, з нашага інтэлектуальнага поля? Безумоўна, не.

***

Я гаварыў пра гэта неаднойчы і не стамлюся паўтараць: Максім Багдановіч — мой любімы паэт, ён так і нераскрыты для мяне напоўніцу… Я жыў на хутары і не ўяўляў, што пра ўсё гэтае маё, хутарское, ужо напісаў Максім: “У бубны дахаў вецер б’е, // Грыміць па ім, звініць, пяе”; “Па-над белым пухам вішняў, // Быццам сіні аганёк, // Б’ецца, ўецца шпаркі, лёгкі // Сінякрылы матылёк”; “Месяц выплыў над змрочнай, заснуўшай зямлёй, // І павёў яго ў цёмную даль за сабой”. Але той жа Багдановіч сказаў і пра тое, што я, можа, і не бачыў на сваім хутары: “Хто мы такія? // Толькі падарожныя, — папутнікі сярод нябёс. // Нашто ж на зямлі // Сваркі і звадкі, боль і горыч, // Калі ўсе мы разам ляцім // Да зор?”. Дык вось калі ўсе мы разам ляцім да зор, навошта ж шкодзім адно аднаму, навошта імкнёмся часам не падтрымаць, не ўзняць, а прынізіць, затаптаць, зганьбіць? Калі б мы зразумелі, што на зямлі трэба множыць дабро, жыццё наша было б значна лепшым, дабрэйшым, шчырэйшым… Дабро ж вяртаецца да цябе дабром. Ёсць добры выраз: “Рабі людзям тое, што хочаш, каб яны рабілі табе”. Або: “Што зробіш, тое і атрымаеш”. Трэба памятаць пра гэта. Павінен вам прызнацца, што мяне на гэтай зямлі трымаюць вера і надзея. Вера — у добрых людзей, у дабрыню людзей. Надзея — на тое, што добрых людзей будзе больш. Таму і дочкі мае — Вера і Надзея…

***

Усё, што я здолеў зрабіць, я зрабіў дзякуючы добрым людзям, якія мне спрыялі і спрыяюць. І ў людзі выйшаў дзякуючы добрым людзям. Вядома, быў час, калі я не мог і ўявіць сабе, што некалі буду на кватэры Максіма Танка разам з ім піць чай, разам з Іванам Шамякіным браць чарку, назіраць працэс нараджэння твораў у майстэрнях нашых народных мастакоў, сутыкацца ў розных нефармальных сітуацыях з сэрцам, з тварам Беларусі з гэткімі добрымі вачыма — з народнай артысткай Марыяй Георгіеўнай Захарэвіч. А лёс даў мне такое шчасце.

***

Экспедыцыя “Дарога да святыняў”, якая штогод праводзіцца напярэдадні Дня беларускага пісьменства, — гэта ўнікальная з’ява для тых, хто ў ёй удзельнічае, і для тых, хто слухае ўдзельнікаў. У мінулым годзе зрабіў для сябе нечаканае адкрыццё. Штогод экспедыцыя пачынаецца са Святога поля, што каля Баранавіч. Там клалі галовы і ў далёкую Шведскую вайну, і ў Вялікую Айчынную… Калі бралі адтуль пясок для будаўніцтва дарогі, знайшлі вядомы сёння абраз цудатворны, які захоўваецца ў епархіі ва Уладыкі Філарэта. Гэтае Святое поле сёння шанаванае. Дзякуючы намаганням Ніны Загорскай, там маецца паўстаць царква… А мне падумалася: дык наша ж уся зямля святая. Уся Беларусь — гэта святое поле. Колькі войнаў гойсала па гэтым полі, колькі разоў душу адрывалі ад цела, а яно, наша святое беларускае поле, усё роўна расло, аднаўлялася, станавілася на крыло. Поле наша — святое, і народ наш таксама святы.

***

Тыя выданні, якія тут прадстаўлены (маецца на ўвазе: у кніжнай экспазіцыі ў Нацыянальнай бібліятэцы Беларусі. — М.Ч.), тое, што робіць Уладзімір Гілеп у сваёй “Краязнаўчай газеце”, тыя краязнаўчыя і гістарычныя кнігі, які выходзяць у Выдавецкім доме “Звязда”, — усё гэта яскравае сведчанне таго, што магутны краязнаўчы рух, які жыў заўсёды на нашай зямлі і хацеў дакапацца да каранёў, жыве і сёння… Я заклікаў і заклікаю ўсіх, асабліва маладых: давайце не баяцца пісаць гісторыю свайго роду. Нацыя не бывае бязроднай. Нацыя — гэта не нешта бязмернае, неаб’дымнае і аморфнае. Нацыя — гэта кожны род, кожная сям’я, кожны чалавек. І калі б мы ведалі гісторыю нашых родаў, вы ўявіце, наколькі багацейшай была б наша агульная гісторыя! Вінаватыя мы на гэты конт! І я асабіста вінаваты, бо не маю свайго генеалагічнага дрэва. А вось Ліпскі здолеў зрабіць гэта годна, даказаўшы, што імя яго ўласнага роду — гэта таксама і агульнае імя нашага народа.

***

Мяне цешыць, што сённяшняе маладое пакаленне імкнецца да ведання сваёй гісторыі. Я часта задаю пытанне на сустрэчах са школьнікамі і навучэнцамі: “А ці ведаеце вы, які быў дэвіз паўстанцаў Кастуся Каліноўскага?” Канечне ж, далёка не ўсе ведаюць. Але ніколі не забуду, напрыклад, калі ў адказ на гэтае маё пытанне падчас сустрэчы з курсантамі Сувораўскага вучылішча падняліся рукі. Мне было настолькі прыемна! “Каго любіш? — Люблю Беларусь! — То ўзаемна!” Гэтыя карэнныя добрыя словы павінны быць у душы кожнага з нас. То ўзаемна! Гэта значыць, Беларусь табе тым жа адплаціць — ступенню тваёй любові.
А яшчэ памятаю адну сустрэчу з навучэнцамі каледжа электронікі. Калі яны ў мяне спыталі нешта пра нацыянальную ідэалогію, я і нагадаў гэты дэвіз. А праз паўгода сустракаю настаўніцу, арганізатара той сустрэчы, і яна мне кажа, што тыя дзеці да канца года раніцамі віталіся адно з адным: “Каго любіш? — Люблю Беларусь! — То ўзаемна!”
Будзем аптымістамі! Шклянка напалову поўная, а не напалову пустая. Я веру, што мы былі, ёсць і будзем. Але калі хочам, каб пасля нас нешта засталося, давайце… проста разгадваць таямніцы Нясвіжскага замка.

Мікола ЧЭМЕР.
Фота з сайта Нацыянальнай бібліятэкі Беларусі.